Mahalliy
Amerikada sun’iy intellektdan «adolatli foydalanish» konsepsiyasi mavjud… yoxud SI va ko‘chirmakashlik xususida
«Bo‘ladigan bola boshidan ma’lum», deyishadi. Samarqand viloyatida tug‘ilgan Shohjahon Abdusattorov intellektual shou «Evrika+» ko‘rsatuvida 1-o‘rinni qo‘lga kiritganida, «Zukko Yurist» intellektual musobaqasiga asos solganida 20 yoshli talaba edi.
Hech qancha o‘tmay Toshkent davlat yuridik universitetida o‘tkazilgan yana bir «Yil talabasi – 2022» tanlovida «Eng faol targ‘ibotchi talaba» yo‘nalishida g‘olib bo‘ldi.
Bu hali hammasi emas. ZukkoYurist.com AQSh va O‘zbekiston qonunchiligini taqqoslovchi chatbot, blog maqolalari, huquqiy tahliliy kontent va intellektual testlar orqali foydalanuvchilarga xizmat qiluvchi yirik raqamli platforma asoschisi Shohjahon AQShning nufuzli oliygohlaridan biri — Pennsylvania State Universityga 70% grant asosida magistrlik (LL.M.) dasturiga qabul qilindi. Ayni paytda qahramonimiz yosh (24 yoshda) bo‘lishiga qaramay intellektual mulk huquqi, mualliflik huquqi va sun’iy intellekt sohalarining huquqiy tartibga solinishi bo‘yicha chuqur izlanishlar olib bormoqda.
Uning hayotdagi shiori shunday: Bilim orqali xizmat qil, tafakkur orqali yetakla, huquq orqali adolatga boshla.
– «Zukko Yurist» g‘oyasi qanday tug‘ildi? ZukkoYurist.com platformasidagi chatbot va tahliliy kontentni ishlab chiqishda qanday jamoa yoki texnologiyalar yordam berdi?
– Talabaligimda o‘zimga tez-tez bir savolni berardim: «Mukammal yurist qanday bo‘lishi kerak?»
Va kuzatuvlar asnosida javobni topdim: chinakam yurist – bu qonunlarni chuqur tushunadigan, mantiqiy fikrlay oladigan, kitob mutolaasi orqali dunyoqarashini kengaytirgan shaxs bo‘lishi kerak. Aynan shu fikrlar meni ilhomlantirdi va 2022-yilda «Zukko Yurist» loyihasiga asos solindi.
Loyihani ilk bor Talabalar festivali doirasida bir martalik tanlov shaklida o‘tkazdik. Tanlov yoshlar orasida katta qiziqish va shov-shuv uyg‘otdi. Chunki universitet tarixida hali bu kabi innovatsion va integratsiyalashgan yondashuvdagi loyiha bo‘lmagan edi. Talabalarning so‘rovi bilan «Zukko Yurist» loyihasini turnir shaklida muntazam o‘tkazishni yo‘lga qo‘ydik. 1-mavsum Toshkent davlat yuridik universitetida muvaffaqiyatli o‘tgach, TDYu qoshidagi akademik litsey va Temurbeklar maktabi rahbariyati tanlovni o‘z muassasalarida ham tashkil etish istagini bildirishdi.
Keyinchalik loyihani barcha yuridik ta’lim muassasalarida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha reja ishlab chiqdik. Hozirda Amerikada o‘qiyotganim sabab loyihani yakuniga yetkazishga o‘zim qatnasha olmadim. Ammo loyiha hozir ham Toshkent davlat yuridik universitetida o‘tkazilmoqda.
Ammo loyihaning mantiqiy davomi sifatida shu yil ZukkoYurist.com raqamli platformani ishga tushirdim. Mazkur sayt nafaqat blog maqolalari, balki sun’iy intellekt asosidagi chatbot, tahliliy kontent va interaktiv huquqiy vositalar orqali foydalanuvchilarga xizmat qilmoqda.
Chatbot funksiyasini ishlab chiqishda men OpenAI API, matnni qayta ishlovchi til modellarini integratsiya qilishga e’tibor qaratdim. Dasturlashdan xabardor bo‘lganim uchun chatbot logikasini, foydalanuvchi interfeysini va asosiy baskend funksiyalarini mustaqil tarzda ishlab chiqdim, qonunchilikka oid maqolalar, taqqoslovchi tahlillar, test savollari va javob variantlarini ham yozdim. Natijada, ZukkoYurist.com bugungi kunda yosh yuristlar, talabalar va huquqiy sohaga qiziqqan foydalanuvchilar uchun innovatsion, o‘rganishga qulay va zamonaviy platformaga aylandi.
– Texnologiya shiddat bilan rivojlanayotgan paytda ilmiy ishingiz juda katta ahamiyatga ega bo‘lishi shubhasiz. Intellektual mulk huquqining asosiy vazifasi huquqni himoya qilish, ijodiy va ilmiy faoliyatni rag‘batlantirish. O‘zbekistonda mualliflik huquqi amalda qanchalik samarali ishlamoqda?
– O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bu borada normativ-huquqiy baza shakllanmoqda, «Intellektual mulk muassasasi» faoliyat olib bormoqda, qonunchilikka o‘zgartish va takomillashtirishlar kiritilmoqda. Bu juda ijobiy ko‘rsatkich. Biroq amaliy samaradorlik nuqtai nazaridan hali ko‘plab muammolar mavjud: ijodkorlar va ilmiy tadqiqotchilar o‘z huquqlarini qanday himoya qilishni to‘liq bilmaydi, sudlarda mualliflik huquqiga oid ishlar kam, huquqbuzarlarga nisbatan javobgarlik holatlari esa sust qo‘llaniladi. Eng muhim masala – huquqiy madaniyat va amaliy tushunchaning yetishmasligi. Huquq mavjud, biroq uni tan olish va qo‘llash jarayoni kuchli emas. Mualliflar o‘z asarlarini ro‘yxatdan o‘tkazishdan tortinadi, kontraktlar tuzilmaydi, plagiatga jiddiy qaralmaydi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, O‘zbekistonda mualliflik huquqi sohasida asosiy yutuq – qonun mavjudligi, asosiy muammo – uning hayotga tatbiq etilish darajasidir. Ya’ni bizda huquq bor, lekin uni his qiladigan va himoya qiladigan tizimli muhit hali to‘liq shakllanmagan.
– Mualliflik huquqi masalasida AQSh va O‘zbekiston qonunchiligi o‘rtasida qanday farqlar bor va u qanday hal etilishi mumkin?
– AQSh qonunchiligida mualliflik huquqi asar yaratilgan zahoti avtomatik kuchga kiradi, lekin u huquqiy da’volarda ishonchli himoya olish uchun U.S. Copyright Officeda rasmiy ro‘yxatga olish talab qilinadi. Ro‘yxatdan o‘tgan asar sudda kuchli dalil sifatida tan olinadi va qonuniy kompensatsiyalarni olish imkonini beradi.
O‘zbekistonda esa ro‘yxatdan o‘tish majburiy emas va huquq yaratilgan paytdan boshlab mavjud, biroq sudda mualliflikni isbotlash jarayoni murakkab va amaliy mexanizmlar zaif. Plagiat holatlarida ko‘p hollarda da’vogar o‘zining muallif ekanini aniqlashda qiynaladi.
Ikkinchi muhim farq – sun’iy intellekt bilan bog‘liq huquqiy aniqlik. AQShda hozirda SI tomonidan yaratilgan asarlar mualliflik huquqi bilan himoyalanmaydi (chunki u «inson» tomonidan yaratilmagan), bu borada sud qarorlari mavjud. O‘zbekistonda esa bu mavzu hali qonunchilik darajasida aniqlashtirilmagan – bu yangi xavf va imkoniyatlarni keltirib chiqarmoqda.
Bu farqlarni qanday hal qilish mumkin? Birinchidan, mualliflik huquqini ro‘yxatga olish tizimini soddalashtirish va raqamlashtirish orqali isbotlash imkoniyatlarini kuchaytirish kerak. Ikkinchidan, SI va raqamli asarlar bilan bog‘liq huquqiy asoslarni aniqlashtirish zarur. Va albatta, huquqshunoslar, ijodkorlar, tadqiqotchilar o‘rtasida huquqiy madaniyat va hamkorlik muhitini yaratish bu jarayonda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
– AQShdagi «adolatli foydalanish» (fair use) konsepsiyasi va uning O‘zbekistondagi analoglari qay darajada turfa? Uni milliy huquq tizimiga moslashtirish mumkinmi?
– AQShdagi «fair use» konsepsiyasi mualliflik huquqining eng muhim va murakkab institutlaridan biridir. Bu norma muallifning huquqiy manfaatlari va jamiyatning axborot, tanqid, ta’lim yoki ilmiy izlanishdan foydalanish erkinligi o‘rtasida muvozanat yaratishga xizmat qiladi.
«Fair use» to‘rt asosiy mezon asosida baholanadi: foydalanish maqsadi va xarakteri (ilmiy, notijorat, tanqidiy, parodiya va h.k.), asarning tabiati (faktlar asosida yoki badiiy asarmi), foydalanilgan miqdor va hajm, asl asar bozori yoki qiymatiga ta’siri.
Bu tizim holatga asoslangan yondashuv (case-by-case analysis) bo‘lib, sudlar tomonidan dinamik tarzda talqin qilinadi. Shu bois u moslashuvchan va zamonaviy sharoitga mos yondashuv deb qaraladi.
O‘zbekistonda esa «adolatli foydalanish»ning aniq nomdagi instituti mavjud emas, ammo mualliflik huquqi to‘g‘risidagi qonunda «erkin foydalanish hollari» degan tushuncha bor. Masalan, iqtibos keltirish, o‘quv jarayonlarida cheklangan darajada foydalanish, shaxsiy maqsadda ko‘chirish kabi hollarga ruxsat beriladi. Biroq bu normalar ko‘proq qat’iy chegaralangan va moslashuvchanlikdan yiroq, shuningdek, sudlar amaliyotida keng tatbiq etilmagan.
Uni milliy huquq tizimiga moslashtirish mumkinmi? Ha, mumkin. Ammo bu faqat «qonunga yozish» bilan emas, balki: huquqshunoslar va ijodkorlar o‘rtasida tushunchaviy muvofiqlik yaratish, sudlar uchun talqin yo‘riqnomalar ishlab chiqish, raqamli platformalar va ta’lim tizimida bu normalarni testdan o‘tkazish orqali bosqichma-bosqich joriy qilish mumkin.
– Hamyurtlarimiz orasida ijtimoiy tarmoqlarga yozadigan postini ham SIga yozdirmoqda, hattoki izohlargacha, ya’ni so‘zma-so‘z ko‘chirmoqda. Bu to‘g‘rimi? SI va plagiat tushunchasi – chegara qayerda?
– Bu savol bugungi kunda juda dolzarb. Chunki sun’iy intellekt vositalari (masalan, ChatGPT, Deepseek, Copilot) nafaqat matn yozib beradi, balki ularni uslub, ohang va faktlar bilan to‘ldirib beradi. Lekin shuni unutmaslik kerakki: mashina yozgan matn – bu sizning shaxsiy fikringiz emas, balki avtomatik generatsiyalangan kontent.
Agar siz SI yordamidan tahrir, taklif, ilhom olish maqsadida foydalansangiz – bu tabiiy, hatto professional yondashuv hisoblanadi. Ammo sun’iy intellektdan olingan matnni so‘zma-so‘z o‘z postingiz sifatida, izohsiz, tahrirsiz e’lon qilish – bu axloqiy nuqtai nazardan noto‘g‘ri va ba’zi hollarda plagiat sifatida ham baholanishi mumkin.
SI va plagiat o‘rtasidagi chegaraga kelsak, plagiat bu boshqa manbadan ruxsatsiz yoki ko‘rsatmasdan matn, g‘oya yoki tuzilmani egallab olishdir. SI esa sizga yangi matn yaratadi, ammo bu matn siz yaratgan ijodiy mehnat sifatida qabul qilinmaydi. SI yozgan matnni «men yozdim» deyish – bu plagiatga yaqinlashadi.
Nima qilish kerak? SI yordamidan foydalansangiz, tahrir qilib, shaxsiy ohang qo‘shing. Yozgan matnni aynan sizga xos fikr va tajriba bilan boyiting. Ilmiy yoki professional ishda SIdan foydalanilganini ochiq ko‘rsating (disklaimer bilan).
– Sun’iy intellekt faoliyatini tartibga soluvchi global huquqiy standartlar yaratish mumkin deb hisoblaysizmi? Agar shunday bo‘lsa, ular qanday shaklda bo‘lishi lozim?
– Albatta, sun’iy intellekt faoliyatini global darajada tartibga solish – bu endi nazariya emas, amaliy zaruratga aylangan. Menimcha, SIning huquqiy chegaralarini belgilovchi xalqaro standartlar yaratilmasa, texnologik taraqqiyot inson huquqlari, axborot xavfsizligi va mualliflik huquqi sohalarida jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin.
Men bu yo‘nalishda uch bosqichli yondashuv tarafdoriman: Etik kodeks – SIni yaratishda umumiy axloqiy mezonlar (masalan: diskriminatsiya qilmaslik, shaxsiy ma’lumotlarga ehtiyotkorlik bilan munosabat), milliy qonunchilikka moslashtiriladigan model qonunlar – har bir davlat o‘z tizimiga moslashtira oladigan xalqaro hujjatlar. Global monitoring mexanizmi – sun’iy intellektdan noto‘g‘ri foydalanilayotgan holatlarni aniqlab, tavsiya va choralar beruvchi xalqaro platforma.
– Yaqinda xorijda bir shaxs SI yordamida sudda yutib chiqqani aytildi. Agar kelajakda SI yuridik maslahat bersa yoki hatto sud qarorlarini tahlil qilsa – bu inson huquqlari va sud mustaqilligiga tahdid emasmi?
– Bu savol orqasida texnologik taraqqiyot va huquqiy qadriyatlar o‘rtasidagi chuqur muvozanat muammosi yotadi. Bir tomondan, sun’iy intellektning yuridik sohadagi imkoniyatlari – masalan, qonunlarni tez tahlil qilish, hujjatlar bilan ishlash, statistikani baholash – bu jarayonni tezlashtiradi, xatoliklarni kamaytiradi va odil sudlovga xizmat qilishi mumkin. Ammo ikkinchi tomondan bu imkoniyatlar noto‘g‘ri talqin qilinsa yoki tartibga solinmasa, inson huquqlari, shaxsiy daxlsizlik va sud hokimiyatining mustaqilligiga bevosita xavf tug‘dirishi mumkin.
Shaxsan men sun’iy intellektning sud-huquq tizimida yordamchi vosita sifatida qo‘llanilishini qo‘llab-quvvatlayman, ammo u hech qachon qaror qabul qiluvchi sub’yekt bo‘lmasligi kerak. Sababi, SI algoritmlarida insoniy hissiyot, konstitutsiyaviy qadriyat, adolat tushunchasi yo‘q. U faqat ma’lumot asosida natija chiqaradi, lekin «adolatli va insoniy» qaror bera olmaydi.
SI tomonidan berilgan huquqiy maslahatlar, ayniqsa oddiy fuqarolar uchun, tushunarli va tezkor xizmat bo‘lishi mumkin, lekin ularning asosida qabul qilinadigan har qanday huquqiy qaror yuridik javobgarlikka ega, inson tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi lozim. Sud bu faqat qonun emas, bu insoniy tushuncha, kontekst va ijtimoiy adolat platformasi.
Shuning uchun, kelajakda SIni sud amaliyotida ishlatish masalasi bo‘yicha bizga quyidagilar zarur, ya’ni aniq huquqiy chegaralar: SI maslahat bera oladi, lekin qaror chiqarmaydi, inson ishtirokini ta’minlovchi majburiy nazorat tizimlari va, albatta, bu sohani tartibga soluvchi xalqaro etik kodeks va yurisdiksiyaviy protokollar.
– Bugungacha SI faoliyatini tartibga soluvchi yagona xalqaro huquqiy normalar mavjud emas. Sizningcha, qanday yondashuvlar orqali birlashgan global standart yaratish mumkin?
– Ha, ayni paytda SIni tartibga soluvchi yagona xalqaro normativ hujjat mavjud emas. Bu esa sun’iy intellekt bilan bog‘liq asosiy xavf, ya’ni tartibsiz rivojlanish va bir-biridan farq qiluvchi milliy yondashuvlar o‘rtasidagi nomuvofiqlikni yuzaga keltirmoqda. Menimcha, bu bo‘shliqni to‘ldirish uchun global huquqiy standart zarur, lekin u moslashuvchan, texnologik neytral va ijtimoiy mas’uliyatli bo‘lishi kerak.
Avvalambor, BMT, YuNESKO yoki OYeSD kabi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan umumiy axloqiy prinsiplar (masalan, adolat, shaffoflik, inson huquqlari, hisobdorlik) asosida xalqaro platforma yaratilishi kerak. Bu har bir davlatga texnologik qarashlaridan qat’i nazar, umumiy qadriyatlar asosida yo‘l-yo‘riq beradi. Boshlanishiga qat’iy konvensiyalar emas, balki tavsiya xarakteridagi yo‘riqnomalar, texnik standartar ishlab chiqilishi kerak. Bularni har bir davlat o‘z qonunchiligiga moslashtiradi. Bu «yumshoq huquq» vositalari orqali birinchi bosqichda keng xalqaro konsensus shakllanishi mumkin.
SIning sog‘liqni saqlash, sud, ta’lim, xavfsizlik kabi sohalardagi qo‘llanishiga qarab turli sektorlar uchun alohida standartlar ishlab chiqilishi lozim. Har bir sohada xavf darajasi, mas’uliyat va foyda nisbati boshqacha.
Texnologiya tez o‘zgarayotganligi sababli, har bir global hujjatni doimiy yangilanadigan va kuzatuv asosida ishlaydigan tizimga aylantirish kerak. SI masalasida «bir martalik qonun» emas, evolyusion huquqiy yondashuv zarur.
– Qimmatli fikrlaringiz uchun tashakkur.
Barno Sultonova suhbatlashdi
Mahalliy
Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik dasturi doirasida tahlil markazlari mutaxassislarining 9-forumi o‘tkazildi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti (MHTI) xodimlari dekabr oyi boshida Urumchi shahrida Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik dasturi doirasida tahlil markazlari mutaxassislarining 9-forumi (CAREC Think Tank Development Forum)da ishtirok etdi.
Unda asosiy e’tibor mintaqaviy hamkorlik, «yashil iqtisodiyot» va innovatsion moliyalashtirishni rivojlantirishga qaratildi. Forumning dastlabki sessiyalarida innovatsion moliyalashtirish modellari, «yashil bank» tashabbuslari, barqaror kreditlash tajribalari va iqlim moliyasi kabi mavzular tahlil qilindi. Muhokamalarda MHTI yetakchi mutaxassisi Nodira Jabborova ham faol ishtirok etdi va CAREC Tahlil markazlari tarmog‘i (CTTN) ni rivojlantirish bo‘yicha yangi tashabbuslarni bildirdi.
Shuningdek, Urumchi shahrida Tyan-Shan Markaziy Osiyo iqtisodiy hamkorlik forumi ham o‘tkazildi. U mintaqaviy iqtisodiy integratsiya, transport, savdo va investitsiya sohalarida aloqalarni rivojlantirishga bag‘ishlandi va hamkorlikning yangi yo‘nalishlari belgilandi. Markaziy Osiyo moliyaviy hamkorlik tadqiqot markazining ochilishi forumning muhim voqealaridan biri bo‘ldi. Ushbu yangi markaz a’zo davlatlar o‘rtasida moliyaviy hamkorlikni kengaytirishga xizmat qiladi.
Ma’lumot uchun, CAREC dasturi – bu mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida ishlab chiqilgan dastur. Unda Afg‘oniston, Ozarbayjon, Xitoy, Gruziya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Mo‘g‘uliston, Pokiston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston ishtirok etadi. Dastur 1997 yilda Osiyo taraqqiyot banki tomonidan tashkil etilgan.
Mahalliy
Xalqaro integratsiya va global raqobat uchun til bilishning ahamiyati
Hozirgi zamon – chegaralar deyarli sezilmaydigan, ma’lumotlar bir lahzada butun dunyoga yetib boradigan va kecha yangilik bo‘lgan bilimlar esa bugun eskiga aylanib ketadigan tezkor davr hisoblanadi. Millatning taraqqiyoti, davlatning xalqaro sahnadagi obro‘si va jamiyatning intellektual salohiyati endilikda faqat ichki resurslar bilan emas, balki dunyo jarayonlarida faol qatnashish qobiliyati bilan baholanmoqda. Shu sababli chet tillari, ayniqsa ingliz tili, qo‘shimcha ko‘nikma bo‘lib qolmay, XXI asrdagi eng muhim “kalit”, global imkoniyatlar eshigini ochuvchi strategik vositaga aylandi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda chet tillarini o‘rganish davlat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanayotgani bekorga emas. Prezident tashabbuslari tufayli maktabdan to oliy ta’limgacha, davlat xizmatidan to xususiy sektorgacha – butun tizimda til o‘rganishning yangi, zamonaviy ekotizimi yaratilmoqda. Bu jarayon nafaqat ta’lim sifatini o‘zgartirayapti, balki mamlakatning global dunyoga integratsiyasini ham tezlashtirib, yoshlarga keng imkoniyatlar eshigini ochayapti.
So‘nggi bir necha yilda O‘zbekistonda til o‘rganish haqiqiy umummilliy harakatga aylandi. Eng katta o‘zgarish esa xorijiy tillarga bo‘lgan jamiyatning talab va ehtiyoji keskin oshib bormoqda Bu esa kelajakning o‘zgarishlarga ochiq, global fikrlaydigan avlodni shakllanayotganligini ko‘rsatmoqda.
So‘nggi yillarda qabul qilingan qarorlar chet tillarini o‘qitishni butunlay yangi tizimga aylantirdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda nafaqat ingliz tili, balki boshqa xorijiy tillarni o‘rganish keng qo‘llab-quvvatlanmoqda:
– xorijiy til bo‘yicha A2 va undan yuqori sertifikati bo‘lgan maktab bitiruvchilari texnikum, kollej va litseylarga o‘qishga kirishda chet tili fani bo‘yicha testdan ozod qilinadi va maksimal ball beriladi.
– “Yoshlar daftari”ga kiritilgan xorijiy til o‘rganmoqchi bo‘lgan yoshlarga 6 oygacha kursga qatnashi har oyda BHMning 4 baravarigacha pul beriladi.
– xorijiy tillar bo‘yicha kamida S1 sertifikatini olgan 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlarning testga kirish uchun to‘lagan pullari davlat hisobidan qaytarib beriladi.
– xorijiy tillar bo‘yicha B2 yoki undan yuqori darajadagi milliy yoki xalqaro sertifikatga ega bo‘lgan abituriyentlar testdan ozod qilinadi va ularga maksimal ball beriladi.
– ta’lim muassasalarining kamida S1 darajadagi milliy yoki xalqaro sertifikatga ega xorijiy tillar o‘qituvchilariga har oylik 50 foiz qo‘shimcha ustama to‘lanadi. Kamida S1 sertifikatini olgan o‘qituvchilarning testga kirish uchun to‘lagan pullari davlat hisobidan qaytarib beriladi va ular attestatsiyadan ozod qilinadi.
– milliy va xalqaro sertifikatga ega davlat xizmatchilari lavozim maoshiga 20 foizgacha qo‘shimcha ustama to‘lanadi.
– ommaviy axborot vositalarida kamida 1 yil asosiy ishi sifatida ishlab kelayotgan jurnalistlar va tahririyat xodimlari xorijiy tillar bo‘yicha V2 va undan yuqori natijani olsa ularga ikki turdagi imtiyoz: xorijiy tilni o‘rganish xarajatlari uchun BHMning 15 baravarigacha pul beriladi va imtihon topshirish uchun to‘langan pullar to‘liq qoplab beriladi.
– qishloq hududlarida xorijiy tillarni o‘qitishni tashkil etish uchun tadbirkorlarga 50 mln so‘mgacha mahalliy budjetdan bir martalik subsidiya beriladi.
Bugungi kunga qadar xalqaro imtihon tizimlaridan yuqori ball to‘plagan yoshlarga 80 mlrd 42 mln so‘m mablag‘ ajratish orqali 42 779 nafar yoshlarning imtihon topshirish xarajatlari to‘liq qoplab berilgan. Albatta, bu kabi yaratilgan imkoniyatlar va berilgan imtiyozlar o‘z natijasini bermay qolmaydi.
Xususan, 2024-yilda birgina IELTS imtihonidan 5,5 va undan yuqori ball olgan yoshlar soni 2020-yilga nisbatan 5 baravarga, 7–8 ball (C1 daraja)ni qo‘lga kiritganlar 7,4 baravarga, 8,5–9 ball (C2 daraja) ga erishganlar esa 23,7 baravarga oshganligi kuzatilgan.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda xorijiy tillarni o‘rganish shunchaki ta’lim sohasidagi islohot emas, balki jamiyat miqyosidagi katta ijtimoiy harakatga aylandi. Til o‘rganishga bo‘lgan talabning keskin o‘sishi mamlakatning global maydonga chiqish istagi va yangi avlodning dunyo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilishga bo‘lgan intilishi bilan uyg‘unlashdi.
Davlat tomonidan joriy etilgan keng qamrovli imtiyozlar tilni milliy rivojlanishning strategik drayveri sifatida ko‘rilayotganini namoyon qiladi.
Bu choralar natijasida til o‘rganish faqat shaxsiy rivojlanish emas, balki iqtisodiy foyda, ta’limga yo‘l, kasbiy o‘sish va global raqobatda ishonchli poydevorga aylandi.
Dunyo iqtisodiyoti, ayniqsa raqamli iqtisod, autsorsing xizmatlari, IT, ilmiy-tadqiqot, startaplar, xalqaro biznes munosabatlarida xorijiy tillarni ayniqsa ingliz tilini bilishni talab qilmoqda.
O‘zbekistonning 2030-yilgacha bo‘lgan strategik yo‘nalishlarida tashqi bozorlarga chiqish, investitsiya va texnologiya jalb etish, xalqaro kooperatsiyani kuchaytirish kabi vazifalar bor. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun:
– chet el manbalari bilan bevosita ishlaydigan mutaxassislar,
– xalqaro tadqiqotlarda ishtirok eta oladigan olimlar,
– dunyo bozoriga chiqishni maqsad qilgan tadbirkorlar,
– global muomaladan qo‘rqmaydigan yoshlarga ehtiyoj bor. Buning asosiy sharti esa chet tillarini egallash hisoblanadi.
Zamonaviy dunyoda xorijiy tillar xorijiy manbalar va axborotlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish imkonini beradigan va ma’lumotlar eshigini ochadigan “kalit” sifatida tariflanmoqda.
Ilmiy maqolalarning 80 foizi ingliz tilida e’lon qilinadi. Innovatsiya, fan va texnika sohasidagi global bilimlar asosan ingliz tilida tarqaladi. Toshkentda o‘tirgan va ingliz tilini o‘zlashtirgan bir talaba MIT, Harvard, Oxford, Seoul National University yoki Tokyo University’ning ochiq darslaridan bevosita foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda.
Til bilish talaba va olimni tarjimalarga bog‘liqlikdan xalos qiladi va mustaqil fikrlash madaniyatini mustahkamlaydi.
Shuningdek, maktablarning metodik bazasini yanada kuchaytirib borish, xalqaro imtihon markazlarini kengaytirish hamda fanlar bo‘yicha ingliz tilida seminarlar, xalqaro onlayn kurslar bilan integratsiya qilinadigan darslarni ko‘paytirish yoshlarning til o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini yanada kuchaytirishga xizmat qiladi.
O‘zbekistonda chet tillarini, ayniqsa ingliz tilini o‘rganish jarayoni so‘nggi yillarda milliy rivojlanishning asosiy strategik yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
Statistik ko‘rsatkichlar ham bu siyosatning natijasini ravshan ko‘rsatmoqda: so‘nggi 3–4 yil ichida IELTSda yuqori ball olgan yoshlar soni bir necha barobarga ortdi, ayniqsa C1 va C2 darajasi bo‘yicha ko‘rsatkichlar keskin o‘sdi. Bu esa mamlakatda til o‘rganish madaniyati chuqurlashib, yangi avlodning global raqobatga tayyorlik darajasi ortib borayotganini ko‘rsatadi.
Hozirgi davrda xorijiy tillar bilim olish, texnologiya, fan va innovatsiyalarga olib boruvchi asosiy ko‘prikka aylandi. Ilmiy tadqiqotlar, startap ekotizimi, raqamli xizmatlar va xalqaro biznes sohalarida samarali faoliyat ko‘rsatish uchun til bilish shart bo‘lib qolmoqda. Shu sharoitda O‘zbekistonning chet tillarini o‘rganish bo‘yicha amalga oshirayotgan davlat siyosati mamlakatning 2030-yilgacha belgilangan strategik maqsadlari bilan uyg‘unlikda rivojlanmoqda.
Xulosa qilib aytganda, bu islohotlar mamlakatning intellektual salohiyatini oshirish, global bozorda ishtirokini kuchaytirish va innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Buranova Lobar,
Toshkent shahridagi 50-maktabning ingliz tili o‘qituvchisi
Mahalliy
Muzaffar Jalolov: Komfort zonadan chiqishni xohladim
O‘zbekiston oliy ta’lim tizimi so‘nggi yillarda chuqur o‘zgarishlar davrini boshdan kechirmoqda. Raqamli texnologiyalar, xalqaro standartlar, sun’iy intellektning kirib kelishi va global raqobat sharoitida oliygohlar oldiga tamoman yangi vazifalar qo‘yilmoqda.
Ana shunday murakkab, ammo imkoniyatlarga boy davrda ta’lim boshqaruvi, raqamli transformatsiya va innovatsion yondashuvlari bilan tanilgan mutaxassis — Muzaffar Jalolov faoliyati yana bir bor e’tibor markaziga chiqdi.
U bir necha yillar yillar mobaynida INHA Universiteti rektori sifatida o‘zining texnologik boshqaruvga asoslangan modeli, xalqaro ilmiy hamkorlikni kuchaytirish bo‘yicha tashabbuslari va zamonaviy ta’lim standartlarini joriy etishdagi sa’y-harakatlari bilan tanildi.
Bugun esa u mutlaqo yangi mas’uliyat — Jahon Iqtisodiyoti va Diplomatiyasi Universitetida raqamli transformatsiya bo‘yicha prorektor vazifasini bajarmoqda.
Muzaffar Jalolovning INHAdagi faoliyatini yakunlagani ko‘pchilikda savollar tug‘dirgani tabiiy, ammo uning yangi yo‘nalishga o‘tishi tasodif emas.
U oliy ta’limni yangicha tamoyillar asosida boshqarish, diplomatik maktabni global standartlarga mos raqamli ta’lim modeli bilan boyitish, eng asosiysi, yoshlarning fikrlash doirasini kengaytirish — bugungi kunda eng zarur bo‘lgan yo‘nalishlardan biri ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Ushbu intervyu orqali Muzaffar Jalolovni nafaqat o‘z sohasining yetuk mutaxassisi, balki oddiy bir shaxs sifatida ham yaqindan taniysiz.
Uning o‘ziga xos qarashlari va JIDUda olib borayotgan yondashuvlari shuni ko‘rsatadiki, raqamli transformatsiya endi shunchaki texnik jarayon emas — bu butun ta’lim falsafasining yangilanishidir.
Mahalliy
Ko‘zi to‘q odamning yashash falsafasi yoxud mulkdan bosh tortish quvonchi…
Oshxonamda bir idish bor, ko‘k shishali, meva soladigan idish. Uni hayotimizning qiyin kunlarida bir onaxon bergandi. U paytda bolalarimiz kichkina, ishimizning tayini yo‘q, qornimizni amallab to‘ydirgan davrlar edi. Onaxon meni o‘sha lahzalarda mana shu bir oddiy idish bilan quvontirgandi. Oradan yillar o‘tdi, keyinchalik ko‘plab meva soladigan idishlar sotib oldim, ba’zilari sinib yo‘q bo‘lib ketdi, ba’zilari ishlatilmay oshxona javonida terilib turdi. Lekin mehmon kelsa ham, kundalik hayotimda ham mana shu ko‘k shisha idish doimo xizmatimda bo‘ldi… Har gal uni qo‘limga olganimda, o‘sha ayol — kamtar, tozalikni yaxshi ko‘radigan onaxon ko‘z o‘ngimda gavdalanadi.
Foto: shaxsiy arxiv (o‘sha ko‘k idish)
Esse ko‘k idish haqida emas…
Shaharda hayot shoshqaloq. Har qadamda reklamalarga ko‘zing tushadi: “Shu divanni olsang, uying uyday bo‘ladi!”, “Yangi telefon senga baxt olib keladi!”, “O‘zingga eng yaxshi narsalarni ravo ko‘r, shunda seni odamlar hurmat qiladi!” Ularning har biri go‘yo baxtni katta qopda tutib, eshik oldida turgandek. Biz ham shoshib, shu baxtni sotib olishga urinamiz. Har bir yangi buyum go‘yo yangi hayotning kalitidek. Aslida-chi, bu buyumlar bilan birga uyimizga yana nimalar to‘planadi?
Ortiqcha chang, tig‘iz joy, bu ko‘zga ko‘rinmas zulm emasmi? Chunki buyumlar vaqtimizni, e’tiborimizni va quvvatimizni yutadi. Har bir buyum hayotimizdagi bir bo‘lak vaqtni tortib oladi. Masalan ularni tozalash uchun sarflangan daqiqalar, bir kiyimni tanlash uchun ketkazilgan asab, gadjetlar uchun sarflangan soatlar. Va bizning hayotimizning qanchadan qanchasi buyumlar orasida “adashib” ketgan ekan-a?
Nimadir yetishmayapti…
Netflix kompaniyasi tomonidan ishlangan “Minimalistlar: Hozir kamroq va yaxshiroq” hujjatli filmi minimalist turmush tarzi mashhurligining ortib borayotganiga oydinlik kiritadi.
Ko‘rsatuv ishtirokchilari minimalistlar Joshua Filds Milbern va Rayan Nikodim minimalizm hayot tarziga qanday ega bo‘lganlari haqida hikoya qiladi.
Joshua Milbern va Rayan Nikodim xira yoritilgan kinostudiyada dastlab minimalizmgacha bo‘lgan hayotini ko‘rsatishadi. Kirish hujjatli filmga o‘ziga xoslik bag‘ishlaydi, chunki ikki kishining qiziqarli hikoyalarisiz film shunchaki bashoratdan iborat bo‘lib qolar edi.
Joshua Milbern kulrang kostyum kiyib, o‘zini juda obro‘li ishdan tortib ajoyib kvartiraga qadar hamma narsaga ega qilib ko‘rsatadi. Lekin, qovog‘ini solib, to‘xtab qoladi. Nimadir yetishmayapti — Milbern haqiqatan ham baxtlimi?
Onasining o‘limidan keyingina u bu narsalarni yig‘ish baxtning kaliti emasligini tushunadi. U sahnalashtirilgan uyiga qadam qo‘yadi — befoyda, esda qolmaydigan narsalar bilan to‘ldirilganligini ko‘radi, pul yig‘adigan cho‘chqachadan tortib kumush idishlargacha.
Hujjatli film mezbonlarning hayoti haqida so‘zlaydi, ammo filmning asosiy g‘oyasi Milbern va Nikodim minimal hayot tarzining qulayligini tomoshabinga yetkazish. Ya’ni ular qimmat uylar, brend kiyimlar va yaxshilikni unutib qo‘yish kabi “charchaydigan hayot”dan qanday voz kechishganini so‘zlaydi. Oxirida minimalist turmush tarzini olib borish usullari keltirilgan, masalan, kuniga bitta — keraksiz deb hisoblagan narsalarni tashlab yuborish…
Ha, hayotimizning ko‘p qismi xarid qilish va sotib olishga sarflanadi. Ha, aynan mana shu imkon qadar ko‘proq narsalar to‘plash baxt tuyg‘ularini osongina yo‘qotishimizga sabab bo‘ladi.
Agar odamlar hamma narsadan voz kechsalar, hayot qanday bo‘lar edi?
“Minimalizm” degani faqat xonadagi divan bilan shkafni sotib yuborish va xonanini bo‘shatish emas — bu dunyoqarashni yangilash! Kamroq narsaga ega bo‘lib, ko‘proq hayotni his qilish, insonlarni va vaqtni qadrlash demakdir.
Har kuni yangi kiyim, yangi gadjet, yangi xohish… Lekin shu shovqin ichida ko‘pchilik chindan ham nimani xohlashini unutib qo‘ygan. Bir tomonda ortiqcha narsalar botqog‘iga cho‘kkan odamlar, ikkinchi tomonda shularning yarmiga ham erisha olmaganlar. Shunda minimalizm nafaqat oddiylik, balki ortiqcha narsadan voz kechib kimningdir ehtiyojini to‘ldirish ekanligini his qilasan.
Minimalizm — bu “hamma narsadan voz kechish” emas. Bu nafaqat joyingni, balki ongingni ham ortiqcha o‘y-xayollardan, yukdan tozalash. Minimalizm “menga shundan boshqasi kerak emas”, “Shunisi ham yetarli” degan qaror. Aslida bu so‘zning bizda ham muqobili bor, shukr va qanoat, ko‘zi to‘qlik. Demak, minimalizm yo‘lini tanlagan odamni biz bemalol ko‘zi to‘q odam desak ham bo‘ladi.
Axir moddiy buyumlar soni kamaygan sari, inson qalbida boshqa narsalar uchun joy ochiladi: sukut, nafas olayotganingni his qilish, fikrlash va ichki xotirjamlik. Bu oddiy, ammo g‘oyat qimmatbaho ne’matlar bizga oddiy hayot yo‘lini tanlashimiz orqali beriladi.
Oddiylikni istash jamiyatga qanday ijtimoiy ta’sir qiladi?
Agar ko‘pchilik “kamroq istash” g‘oyasini qabul qilsa, isrofgarchilik kamayadi, muhtojlarga resurslar yetadi, tabiat nafas oladi. Aslida minimalizm shaxsiy emas, ijtimoiy inqilob ham.
Xonangizda jim o‘tirgancha atrofni kuzating. Har tarafda narsalar: bir marta kiyilgan liboslar, “bir kuni kerak bo‘lar” deb saqlangan idishlar, chang bosgan kitoblar – qadrsizlangan mulk. Har biri go‘yo sizga qarab turibdi, lekin birortasi hech narsa bermayotgandek. Minimalistlarning ko‘pchiligi shunday hislarni boshidan kechirishgan va hashamatli hayotni ortda qoldirib, shkaflarini bo‘shatishgan, keraksiz buyumlarni hadya qilishgan va shunda ilk bor chuqur nafas olishgan.
Joshua va Nikodim aytganidek: “Oldingi hayotni — narsalarni yig‘ishni to‘xtatganimizda, bu hayot bizga “so‘zlay” boshladi”.
Foto: The Minimalists ikki chekkada Joshua Milbern va Rayan Nikodem
Gap Joshua Milbern va Rayan Nikodem haqida ketayotganini esdan chiqarmaylik. Joshua bilan bog‘liq kurtka voqeasi qanchadan-qancha odamlarning turmush tarzini o‘zgartirmadi deysiz. Voqea mana shunday syujetdan iborat. Bir kuni ko‘chada notanish odam Joshuaning kurtkasini ko‘rib: “Voy, bu juda zo‘r ekan!” deydi. Minimalist esa o‘ylamay turib, javob berdi: “Aslida bu mening mulkim emas — bu vaqtincha ustimda turgan buyum xolos.” Va u kurtkani yechib notanish odamga berib yuboradi. Bu juda kichik, lekin juda kuchli lahza bo‘lgan. Chunki uning uchun bu kurtka endi mulk emasdi, balki bir paytda zarur bo‘lgan buyum. Qolaversa bu harakati unga mulkdan bosh tortish quvonchini his ettirgan. Va bu voqea butun falsafaning ramziga aylangan.
Joshua keyinchalik shunday izoh bergan: “Bizning jamiyatda mulk odamni himoya qiladi, kuchli ko‘rsatadi, deb o‘ylaymiz. Aslida esa mulk odamni bog‘lab qo‘yadi. Bir narsani hadya qilgan paytingda sen mulkdan emas, unga bog‘liqlikdan ozod bo‘lasan.”
Joshua uchun ham bu kurtka shunday narsa edi. U hadya qilganida, nafaqat bir odamni quvonch berdi, balki o‘zini ozod qildi. Bu voqea keyinchalik uning ma’ruzalarida “Giving as Freedom” (Hadya bu erkinlik) shioriga aylandi. Qanchadan-qancha odamlar ortiqcha narsalaridan voz kechishga, hadya qilishga o‘rgandi. Hayotimizdagi ichidagi eng oliy ne’mat boshqalarga bera olgan mehrimiz emasmi?
Masalan ortiqcha kiyimlarni kimgadir hadya qilsangiz ehtiyojmand uchun quvonch, bir texnika boshqa bir xonadon uchun qulaylik.
Oddiy hadya ham ba’zan kimgadir “men ham muhimman” degan hisni beradi. Chunki biz moddiy boylikka cho‘mganimiz sari, qalbimiz torayadi. Aslida esa haqiqiy boylik — ortiqchasini ulashishda.
Ko‘p odamlar minimalizmni faqat bo‘sh xona, oq devorlar, minimal mebel va intererlar bilan bog‘laydi. Lekin men uchun minimalizm oddiy bir ko‘k shisha idish, shunchaki xotira emas, balki hayotiy falsafa. Ya’ni qancha kam narsaga ega bo‘lsak shuncha ko‘proq yaxshilik qilish imkonimiz bo‘ladi.
Menga idish bergan ayol xonadonida ortiqcha narsa saqlamasdi. Uyi hamisha havodek toza va ozoda ko‘rinardi. Hozir anglayapmanki, u o‘zi bilmagan holda nafaqat ozoda yoki kamtarona, balki minimalizm g‘oyasida yashagan ekan. U menga qilgan kichkina hadyasi orqali g‘oya ham bergandi: boring bilan bo‘lish…
Minimalizm bu nafaqat ko‘p narsalarni istamaslik, oz narsalarga qanoat qilish balki, in’om qilish madaniyati. Kamroq narsa bilan ko‘proq nafas olish hissi.
Har safar ko‘k idishni ko‘rsam o‘sha onaxonni eslayman, hozir yanada tiniqroq xotirlayapman u o‘shanda: “Ortiqcha narsalarni yig‘ishni xohlamayman, yuk bosib turgandek bo‘ladi, ortiqcha narsa qo‘limga ilinsa birovga ulashgim keladi, narsa to‘plashga hushim yo‘q…” degandi.
Shisha idish ham, Joshua Milbern hadya qilgan kurtka ham – bu oddiy buyum emas. Ya’ni uy ichi havodek yengil, bo‘m-bo‘sh onaxon ham, kurtkasini notanish odamga bergan Joshua ham bir xil hayot falsafasini tanlagandi — minimalizmni. Bu falsafa narsalarni yo‘qotish emas, balki oz narsa orqali ko‘proq qiymat yaratish haqida. Ularda bitta umumiy ma’no bor: qo‘lingdagi ortiqchani ulash, yengil nafas ol.
Ortiqcha buyumlarni to‘plash ko‘zga ko‘rinmas yuk. Ana shu yerda biroz to‘xtab tin oling, siz o‘sha ortiqcha narsalar uchun ko‘p pul ishlab topishni istamayapsizmi?
Har birimizda “ko‘k shisha idish” bor, uni topish o‘zingdagi ortiqcha buyumni ko‘rish, uni ulashish esa va yengil nafas olishni qayta o‘rganish demak. Minimalizm shunday go‘zal va shunday sodda falsafa.
Barno Sultonova
Mahalliy
Maktablarda qishki ta’til 28 dekabrdan boshlanadi
Maktablarda qishki ta’til 28 dekabrdan boshlanadi. Bu haqda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi xabar berdi.
Hukumatning 2017 yil 15 martdagi 140-sonli qaroriga muvofiq, 2025-2026-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari uchun qishki ta’til 28 dekabrdan (boshlang‘ich 1-4-sinflarda 27 dekabr — shanba kunidan) boshlanadi.
Ta’til 2026 yil 10 yanvargacha (14 kalendar kun) davom etadi.
2026 yil 11 yanvar yakshanba dam olish kuniga to‘g‘ri kelgani bois, III chorak darslari 2026 yil 12 yanvardan boshlanadi.
Eslatib o‘tamiz, kuzgi ta’til 10 noyabr kuni nihoyasiga yetgan edi.
-
Sport4 days agoТуркия Суперлигаси. «Башакшеҳир» – «Фенербаҳче». Шомуродов ва Файзуллаев — асосий таркибда
-
Jamiyat2 days agoTo‘qqiz qizli Jasur – to‘rt egiz tug‘ilgan xonadondan reportaj
-
Iqtisodiyot4 days agoXitoylik investorlar Jizzaxdagi volfram konini ishga tushirmoqda
-
Iqtisodiyot4 days agoBMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti bilan hamkorlikda qator loyihalar amalga oshiriladi
-
Jamiyat1 day agoToshkent viloyatida 13 yoshli qiz orqali dori sotgan ayol va uning sheriklari ushlandi
-
Dunyodan2 days agoQurolli mojaro Tailand va Kambodiya o’rtasidagi chegarada yana paydo bo’ladi
-
Turk dunyosi3 days agoTüriyatiye: Trabzonspor super burgutlar hujumchisini tayinlaydi
-
Jamiyat1 day agoO‘zbekistondagi muzey va ziyoratgohlarga «virtual sayohat» qilish imkoni yaratiladi
