Jamiyat
«Yoshlar kitob o‘qimaydi demang, ular hatto taqrizchi, targ‘ibotchi va tarjimon»
Hozir yoshlar kitob o‘qimaydi, biz vaqtida juda kitobxon edik, degan stereotip qarashlardan qutula olmayotgandekmiz. Haqiqatdan ham hozir yoshlar o‘qimaydimi, vaqt va imkoniyatlarini mutolaaga sarflamaydimi?
Aslida, bu stereotip qarash va haqiqatni aks ettirmaydi. Bugungi kitobxon shunchaki o‘quvchi emas, balki o‘z bilim va salohiyatlarini amalga oshirayotgan ijodkor, tahrirchi va tarjimon sifatida ham jamiyatda o‘z o‘rnini topmoqda.
Masalan, bizning davrimizda yoshlar kitobxonlikni ko‘proq faqat bir qahramonning hayotiga qiziqish bilan bog‘lar edilar. Hikoyalar, romanlar orqali o‘zlari uchun yangi dunyo ochar, lekin e’tibori hikoyadagi qahramon yoki voqea markazida bo‘lardi. Mutolaa ko‘pincha ko‘ngilochish yoki tasavvurni rivojlantirish uchun xizmat qilardi…
Xuddi shu fikrlarimni bir tadbirda O‘zbekiston Milliy kutubxona rahbari Umida Teshaboyeva bilan o‘rtoqlashgandim, suhbatdoshim o‘shanda «men juda ko‘p yoshlarning bloglarini kuzataman, kitobxonlik guruhlariga a’zoman, bitta narsani ayta olaman bizda bunday kitobxonlikka targ‘ib qilish imkoniyati bo‘lmagan…»
Va o‘sha kichkina suhbat debochasi vaqt o‘tib katta suhbatga aylandi…
– Men va siz o‘sha davrning kitobxoni bo‘lganmiz, ammo tan olaylik, hozirgi yoshlardek kitobni tahlil va tarjima qilish, taqriz yozishdek ishlarga qo‘l ura olmaganmiz. Bizning davrimizdagi kitobxonlik madaniyati bugunga kelib umuman boshqacha shakllanayotgandek…
– Hozirgi yoshlar kitob o‘qimaydi, degan fikrga mana shu soha mutaxassisi sifatida qo‘shila olmayman. Ularning mutolaa haqidagi tushunchalari ancha boshqacha. Biz bir paytlar ko‘proq badiiy kitob o‘qirdik va qahramonlar hayoti bilan yashardik. Yoshlar esa hozirgi paytda nafaqat badiiy adabiyot, balki kitobxonlikning ancha keng va murakkab yo‘nalishlariga qiziqmoqda. Ular ilm-fan, texnologiya, tarix, psixologiya, ijtimoiy muammolar, iqtisodiyot va boshqa turli mavzularda kitob o‘qishga intiladi. Va shu bilan birga o‘sish, o‘z ustida ishlash, shaxsiy rivojlanish haqidagi manbalarga juda kuchli intilishlari bor. Yana ular o‘z bilimlarini faqat o‘qish bilan cheklamay, tarjima, tahrir qilish, bloglar yozish, ijtimoiy tarmoqlarda fikr almashish orqali ham mustahkamlaydi. Bu esa nafaqat kitobxonlik, balki intellektual faoliyatning ham o‘sayotganini ko‘rsatadi.
Shu tariqa yoshlar nafaqat kitob o‘qiyapti, balki o‘qibgina qolmay, uni qayta ishlash, qayta ifoda etish va jamiyatga taqdim etish bilan ham shug‘ullanmoqda. Ya’ni kitob va kitobxonlikka munosabat kabi tushunchalar davr talabi va ehtiyoji asosida u yoki – bu shaklda o‘zgarib borgan bo‘lishi mumkin. Muhimi, kitob insoniyatning eng buyuk kashfiyoti sifatida hamon o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmay, yashab kelayotganidir.
– Demak yoshlar kitob o‘qimayapti, degan malomat emas – ularning o‘qiyotganini kuzatish va o‘rganish bugungi kitobxonga motivatsiya beradi…
– Qachonki, biz yoshlarning haqiqiy qiziqishlari, o‘qish uslublari va bilim olish yo‘llarini tushunib olsak, munosabatimiz ham o‘zgarishi mumkin. Ya’ni bu ularning hayotga, jamiyatga bo‘lgan qarashlarini ham anglash demakdir. Aytmoqchimanki, yoshlarning kitobga bo‘lgan qiziqishini faqat tashqi ko‘rinishlar yoki umumiy stereotiplar asosida baholash noto‘g‘ri. Mutolaa yangi texnologiyalar va zamonaviy vositalar bilan bog‘liq ravishda sezilarli darajada oshdi. Masalan, elektron, audio kitoblar va onlayn platformadagi kurslar yoshlarga bilimni qulay va samarali tarzda qabul qilish imkonini bermoqda. Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlarda tashkil etilgan kitob klublari, muhokama guruhlari yoshlarni o‘zaro fikr almashishga, yangi kitoblarni kashf etishga rag‘batlantiradi.
Bugungi yoshlar faqat o‘quvchi emas, ular tarjima va tahrirchilik salohiyatini ham rivojlantirmoqda.
– Ya’ni «Biz o‘qirdik, hozirgi yoshlar o‘qimaydi», degan gaplar haqiqat emas, balki yoshlikni, o‘tmishni ideallashtirish bilan bog‘liqmi?
– Bu gap ko‘pincha nostalgiya bilan aralashgan umumlashtirishdir. Odamlar o‘z yoshliklarini ideal holatda eslashga moyil – bu psixologik jihatdan tabiiy. Ular o‘z vaqtida o‘qigan kitoblarini, davrning jozibasini eslab, hozirgi avlodni ularning fonida baholaydilar. Aslida, o‘sha davrda ham kitobxonlar qatorida umuman qo‘liga kitob ushlamaganlar ham bo‘lgan.
Bugungi kitobxon tanlash imkoniga ega, ya’ni axborot tanlovi ko‘paygan. Avvallari axborotni kitob, kutubxona, televideniye va radiodan olardik. TV va radioni boshqara olmasdik, nimani taqdim qilishsa shuni ko‘rardik, Oldin kitob – asosiy bilim manbai edi. Endi esa kitoblar yoniga audio kitoblar, turli kitobxonlik guruhlari, shaxsiy bloglar qo‘shildi.
– Kutubxonadagi kuzatuvlarga ko‘ra, so‘nggi 2-3 yilda kitobxonlikka bo‘lgan qiziqish qanday o‘zgarmoqda? Qaysi yo‘nalishdagi asarlar yoshlar orasida ommalashgan?
– Ijtimoiy tarmoqlar, yoshlarning internetdan keng foydalanayotgani, qolaversa, fikr erkinligi, reklamaning jadal rivojlanishi, mashhur asarlarning tarjima nusxalarining ko‘payishi yoshlarni kitobxonlikka qaytargan omillardan. Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, kitobxonlik va kitobxonlikni targ‘ib qilish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi, kutubxonachilik sohasiga oid qator hujjatlar imzolandi. Natijada kutubxonalarda zamonaviy sharoitlar yaratildi. Bilamizki, yoshlarni zamonaviy sharoitlar, texnika-texnologiyalar doim qiziqtirib kelgan. Endi yo‘nalishlarni aytadigan bo‘lsak, tilshunoslikka, zamonaviy kasblarga oid adabiyotlar doim trendda. Masalan, kompyuter texnologiyalari, dasturlash tili, art-dizaynerlik…. Hozir yoshlar hatto Alisher Navoiyning asarlarini tilni bilgani uchun turk tilida o‘qib solishtirish imkoniga ham ega. Biz u paytlari nari borsa rus tilida kitob o‘qirdik, ular bugun rus, turk, ingliz, xitoy tilida mutolaa qilmoqda.
– Kutubxonaga keluvchi yoshlar soni qaysi yildan ko‘tarilishi kuzatila boshladi? Aytaylik 10-15 yil oldin bilan solishtirganda. Ya’ni kitobxonlik bo‘yicha qanday hayotiy, ilhomlantiradigan misollar keltirgan bo‘lardingiz?
– Milliy kutubxonaning yangi binosi 2012-yildan xizmat ko‘rsatishni boshlagan, avval bino 3 ta edi, buyurtmalar kunlab bajarilgan, raqamli kontent bilan xizmat ko‘rsatish ommaviy bo‘lmagan, chunki texnika yetishmagan. Endi esa o‘quv zallari hamda ulardagi ko‘p ehtiyoj seziladigan adabiyotlar joylashtirilgan ochiq fondlarning ko‘payishi, muloqot maydoni, kutubxona aurasi deymizmi, muhiti deymizmi, kutubxonaga keluvchi yoshlar sonini ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Bir paytlar kutubxonaga kirib-chiqishdagi masalalar ijtimoiy tarmoqda ko‘p ko‘tarilgan. Hozirda kirib-chiqish yengillashtirilgan, faqat qo‘riqlash xizmati bor. Shu bois o‘quvchilarimiz soni ko‘paydi. Respublika miqyosida Milliy kutubxona tizimidagi viloyat kutubxonalari sonini oshirayapmiz. Masalan Samarqand va Navoiyda kutubxona uchun bino qurilish ishlari boshlab yuborildi. Lekin Qoraqalpog‘iston Respublikasi axborot-kutubxona markazimiz uchun bino zarur. Chunki o‘quvchilar ko‘paymoqda, demak joy yetishmasligi muammosi uchrab turibdi. Kitobxonga birinchi navbatda sharoit yaratilishi, imkoniyatlarni taqdim etish va tanlash huquqini berish kerak! Shunda kutubxona kitobxonlarini yo‘qotmaydi, ko‘payishini ta’minlaydi. Ilhomlantiradigan tomoni haqida aytsam, boshqa kutubxona, kitob do‘koni, internet do‘konlarda topilmaydigan nashrlarning kutubxonamiz fondlaridan topilgani. Buni kitobxon biladi! Hozirda Milliy kutubxona imkoniyatlari kengaygan, chunki yagona elektron katalog orqali 14 ta hududdagi viloyat kutubxonalarimizdan nashrlar izlanadi, buyurtmalar amalga oshiriladi. Lekin, bu 100 foiz buyurtmalar bajarildi degani emas va bu tabiiy, dunyodagi eng yirik kutubxonalar amaliyotida ham bunday holat kuzatiladi. Bir o‘quvchi izlagan manbasini topsa mamnun, topmagani esa kutubxonamizda yo‘q, deya turli fikrlarni aytishadi.
Yana bir quvonarli holat ko‘plab katta-kichik hamkor tashkilotlar bilan loyihalar amalga oshirilyapti. Masalan, Davlat xizmatlarini rivojlantirish agentligi Farg‘ona viloyati filliali va Viloyat axborot-kutubxona markazi hamkorlikda «Davlat xizmatchisi kutubxonada bir kun» loyihasi… Davlat xizmatchisi siz va biz, demak kutubxonaga a’zo bo‘lish, undan foydalanish kitobxonlikni kengaytirishda ahamiyatli. Raqamlarga e’tibor bering: mazkur loyiha doirasida tuman (shahar) hokimi o‘rinbosarlari hamda kompleks tarkibiga kiruvchi barcha boshqarma va tashkilotlardagi davlat xizmatchilari to‘liq ishtirok etishmoqda. Ushbu loyihaning ilk natijalarini olsak, 2024-yil davomida jami Farg‘ona viloyat va tuman, shahar axborot-kutubxonalar a’zolik soni 19 ming nafardan oshgan, ya’ni o‘rtacha bir oy davomida 16 minga yaqin yangi kitobxon a’zo qilingan. Ushbu loyiha boshlangandan (yanvar oyida) viloyat va barcha tuman, shahar axborot-kutubxona markazlariga davlat xizmatchilarining a’zolik soni 53401 nafarni tashkil etdi. Bu kutubxonaga a’zolar sonining o‘tgan yilga nisbatan 3.3 barobarga oshganini ko‘rish mumkin.
– Kutubxonadagi eng ko‘p o‘qiladigan mualliflar kimlar va qaysi kitoblar?
– Milliy kutubxona ijtimoiy tarmoqlari orqali har oy yakunida kitobxonlar tomonidan eng ko‘p mutolaa qilinadigan adabiyotlar top 10 taligini berib boradi. Bu ma’lumotlar Milliy kutubxonaning asosiy fondiga hamda ochiq fondlarga kitobxonlar tomonidan beriladigan buyurtmalar asosida aniqlanadi. Chunki buyurtmalarning statistikasi doimiy ravishda kutubxona mutaxassislari tomonidan yuritilib boriladi. Ana shu ma’lumotlardan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, bugungi kunda o‘zbek mualliflaridan O‘lmas Umarbekov, O‘tkir Hoshimov, Komil Sindarov, Tohir Malik, Javlon Jovliyev, Said Ahmad, Tog‘ay Murod, Ulug‘bek Hamdam… Jahon bestsellaridan tarjima asarlar. Xususan, Jeyms Klir «Atom odatlar», Jorj Oruell «1984», Den Braun «Raqamli qal’a», Robert Grin «Hokimiyatning 48 qoidasi», Deniyel Kiz «Eljernonga atalgan gullar»…. Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirishimiz mumkin. Shuningdek foydalanuvchilar o‘rtasida onlayn so‘rovnomalar o‘tkazish orqali ham oxirgi vaqtda o‘qiyotgan kitobi, ko‘rsatilayotgan hizmatlar, kutubxona haqida fikrlarini o‘rganib boramiz va bu o‘z navbatida xato-kamchiliklarimiz ustida ishlashimizga qo‘l kelmoqda.
– Hozirgi yoshlar faqat kitob o‘qibgina qolmay, takliflar, tahlillar, retsenziyalar ham yozmoqda, dedik. Kutubxona bu jarayonlarni qanday qo‘llab-quvvatlayapti?
– Siz hozir kitobxonlikning eng yuksak bosqichi haqida to‘xtaldingiz. Faol kitobxonlik – ya’ni, yoshlar faqat o‘quvchi emas, balki ijodkor va tanqidchi sifatida shakllanmoqda.
«Mahin’s World» (5 555), «Panda_books» (5 793), «The Stranger Kitoblar» (13 199), «Bobil_kutubxonasi» (6 134), «bookfather» (2 600), «audio» kitoblar guruhida (101 000), «audio.pdf» (62 000), «Birga kitob o‘qiymiz» (84 000), «Kitobxon millat», tanlov boti (77 000) kabi har doim kuzatib boradigan telegram kanallardan tashqari Facebook saytida
«Kitobxonlar davrasi» 82 mingdan ziyod, «Hikoyalar va qissalar» guruhida 30 mingdan ziyod, «Kitobsevarlar, kitobxonlar», «Men sevgan she’riyat», «Adabiyot bo‘stoni» kabi guruhlarning kamida 3000 ming ko‘pi bilan 10000 minga yaqin a’zolari bor. Yana kitob savdosi bilan shug‘ullanadigan «Kitob olami», «Asaxiy.uz» saytlari, «Book.uz» bloglari, «Bukinist», «Bukinist Tashkenta», kabi guruhlar mavjud… Va aynan shu guruhlar va bloglarda yosh taqrizchilarni, tarjimonlarni kashf qilishingiz mumkin. Biz kutubxona sohasi mutaxassislari esa ularni qo‘llab-quvvatlash uchun turli tadbirlar, yozuvchi va ijodkor, olimlar bilan uchrashuvlar, tanlovlar uyushtirish uchun doimo tayyormiz, eshiklarimiz ochiq.
– Keling, yoshligiimzda ushalmay qolgan orzularimizdan biri – o‘z kutubxonamiz haqida gaplashsak. Eslayman, deyarli hech kimning uyida shaxsiy kutubxona yo‘q edi, kitoblarimiz umumiy shukaflarda darsliklar turgan javonda taxlanib turardi. Va shaxsiy kutubxonani katta-katta olimlar, yozuvchilar uyidagina ko‘rardik…
– To‘g‘ri u paytlari uyimizda kichkina bir burchakda kitob javonlari bo‘lardi, ammo kitoblar uchun alohida shkaf yoki xona bo‘lmagan. Hozir internetdagi guruhlar va do‘stlarim orasidagi yoshlar orasida o‘z kutubxonasini yaxshi ma’noda «maqtanish», ko‘z-ko‘zlash urf bo‘ldi. Masalan Otabek Bakirov ismli yosh talaba yigit alohida o‘z kutubxonasiga ega bo‘lgani, javon yasatgani, kutubxonasini boyitayotganini doimo post qilib boradi.
(Otabek Bakirov kutubxonasi)
Yana bir e’tiborli jihati, o‘sha davrlarda bizga kimdir bir donagina kitob sovg‘a qilishsa ham katta gap edi. Lekin yaqinda bu yigitga ustozlaridan biri 50 dona kitob sovg‘a qildi. Bunday misollar juda ko‘p. Ya’ni ko‘rinib turibdiki, hozir kitobga o‘chlar ham va kitobxonlarga kitob sovg‘a qiladiganlar ham avvalgidan ko‘ra ancha ko‘p va faollashgan.
(Otabek Bakirovga Laziz Raxmatov tomonidan sovg‘a qilingan kitoblar)
Biz katta avlod yoshlarning ovozini eshitishimiz, qiziqishlarini anglashimiz, ularga munosib javob bera olishimiz kerak. Yuqorida aytganimdek, yoshlar nafaqat varaqlanadigan qog‘ozli kitob, balki elektron kitoblar o‘qiyapti, tahlillar yozayapti, hatto o‘zlari tarjima qilgan asarlarni bir-biriga tavsiya qilyapti, ya’ni tom ma’noda targ‘ibotchi ham – bu kitobxonlikning yangi qiyofasi, yangi ruhi. Ular kitobdan yuz o‘girgani yo‘q – ular faqat yangi shaklda o‘qiydi, o‘rganadi, muhokama qiladi. Uni rad etish esa kelajakka ko‘z yumish demakdir…
– Kitobxon yoshlar safi yanada ko‘payishi yo‘lida qilayotgan xayrli ishlaringiz bardavom bo‘lsin. Vaqt ajratganingiz uchun tashakkur…
P/S: maqola tayyorlash asnosida suhbatdoshim ayni paytda Xitoyda ekanligini, u yerda ham jurnallarini tarqatib yurganini aytib qoldi…
(Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxona direktori Umida Teshaboyeva Xitoyda) Barno Sultonova suhbatlashdi
Jamiyat
Frontda Rossiya askarlariga mototsiklda oziq-ovqat yetkazib bergan o‘zbekistonlik yigit ozodlikdan mahrum qilindi
Farg‘onalik 24 yoshli yigit Rossiya armiyasiga yollanib, Donetskdagi harbiy harakatlarda ishtirok etgan. U Gorlovkadagi ko‘mir koni shaxtasida yashab, urush maydonidagi Rossiya askarlariga mototsiklda oziq-ovqat yetkazib berish vazifasini bajargan. Bungacha Moskva shahridagi savdo majmuasida tozalovchi bo‘lib ishlagan yigit narkojinoyatda ayblanib, 7 yilga qamalgan. U sudda qamoqxonadagi qiynoqlardan so‘ng urushga borishga ko‘nganini aytgan.
Rossiya armiyasiga yollangan o‘zbekistonlik yigit jinoiy jazoga tortildi. Kun.uz sud hukmi bilan tanishdi.
Sud hujjatida keltirilishicha, 2001 yilda Farg‘ona tumanida tug‘ilgan A.Q. ishlab pul topish maqsadida 2022 yil 3 fevral kuni Rossiyaning Moskva shahriga borgan. U shaharning Lyuberse mavzesidagi savdo majmualarida tozalovchi bo‘lib ishlay boshlagan. 2022 yil sentabr oyida narkojinoyatda ayblanib, qo‘lga olingan va 7 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilingan.
Shu tariqa A.Q. Yekaterinburg shahridagi jazoni ijro etish muassasasida jazo muddatini o‘tay boshlagan. 2024 yil noyabr oyida u qamoqxona rahbariyatining Rossiya armiyasi safida Ukrainaga qarshi urushda ishtirok etish taklifiga rozilik bildirgan. Buning uchun unga qamoqdan ozod qilish hamda Rossiya fuqaroligini berish va’da qilingan.
A.Q. 2024 yil noyabr oyi o‘rtalarida Rossiya fuqaroligini olish uchun ariza topshirgan hamda ushbu davlat Qurolli kuchlari bilan shartnoma tuzgan. 2024 yil 24 noyabr kuni unga Rossiya fuqarolik pasporti berilgan. 2024 yil 27 noyabr kuni esa u 21 kunlik dastlabki harbiy tayyorgarlikdan o‘tish uchun Donetsk hududiga jo‘nab ketgan.
Dastlabki harbiy tayyorgarlikdan so‘ng A.Q. Donetskning Gorlovka shahriga borib, bu yerda maxsus tayyorlangan shaxtaga joylashgan. So‘ngra urush maydonidagi Rossiya askarlariga mototsiklda oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berish vazifasini bajarishga kirishgan.
A.Q. sudda aybiga to‘liq iqrorlik bildirgan hamda qamoqxonadagi qiynoq va qo‘rqituvlardan so‘ng Rossiya armiyasiga yollanishga rozi bo‘lganini aytgan.
“Jazoni ijro etish muassasasi rahbari ko‘plab mahkumlarni chaqirtirib, umumiy tarzda Rossiya Qurolli kuchlari tarkibiga qo‘shilish hamda Ukrainaga qarshi urushga borish taklifini bildirdi. Buning uchun qamoqdan ozod qilishni va Rossiya fuqaroligini berishni va’da qildi. Bu taklifni rad etdim. 2024 yil avgust oyida ishga o‘z vaqtida bormaganim sababli 15 kun karserga joylashtirishdi. Karserdan chiqib, 2 kun umumiy tartibga o‘tdim. Biroq yana karserga joylashtirishdi va shundan keyin 3 oy davomida o‘sha yerda o‘tirdim.
2024 yil noyabr oyida muassasa boshlig‘i chaqirib, Rossiya Qurolli kuchlari bilan shartnoma tuzishni taklif qildi. Agar ushbu taklifni rad etsam jazo muddatimga yana 10 yil qo‘shilishini aytdi. Shu sababli uning taklifiga majburan rozi bo‘ldim.
So‘ngra fuqarolikka ariza topshirdim va Rossiya Qurolli kuchlari bilan shartnoma tuzdim. Dastlabki harbiy tayyorgarlik Donetskdagi poligonda bo‘lib o‘tdi. 2024 yil dekabrda Gorlovkadagi harbiy xizmatchilar turar joyiga olib borishdi. Bu yerda 4-5 kun bo‘lib, so‘ngra ushbu shahar chekkasidagi ko‘mir koni shaxtasiga borib joylashdim.
Ushbu shaxtada istiqomat qilib, mototsiklda harbiy xizmatchilarga oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berish vazifasini bajardim. Shu tariqa 8 oy davomida harbiy xizmatni o‘tadim. Bu orada 2 marta qochishga harakat qildim, biroq ushlab olishdi”, degan yigit suddagi ko‘rsatmasida.
A.Q. Rossiya askarlariga oziq-ovqat tashib yurganida Ukraina dronlari hujumiga uchragan. U oskolka tegishi oqibatida chap qo‘li va chap oyog‘idan yaralangan.
Shundan so‘ng A.Q. 2025 yil avgust oyi o‘rtalarida Donetskdan qochib, 18 avgust kuni Moskva shahriga yetib borgan. So‘ngra Moskva shahridagi O‘zbekiston konsulxonasiga murojaat qilgan va 2025 yil 28 avgust kuni vatanga qaytish guvohnomasi orqali Farg‘ona shahriga qaytib kelgan.
JIB Farg‘ona tuman sudining 2025 yil 17 oktyabrdagi hukmi bilan A.Q. Jinoyat kodeksining 154-moddasi (yollanish) 1-qismida nazarda tutilgan jinoyatni sodir qilganlikda aybli deb topilgan. Unga 3 yil ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan. Jazoni umumiy tartibli koloniyalarda o‘tash belgilangan.
Avvalroq Rossiya armiyasiga yollanib, Kursk viloyatidagi janglarda ishtirok etgan o‘zbekistonlik shaxs 3 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilingandi.
Markaziy banki tomonidan joriy yil sentyabr-oktyabr oylarida tijorat banklarining rasmiy veb-saytlari monitoringdan o‘tkazildi. Bundan ko‘zlangan maqsad moliyaviy xizmatlar iste’molchilari uchun axborotlar oshkor etilishi bo‘yicha qonunchilik talablariga rioya etilishini hamda foydalanuvchilarning to‘liq va ishonchli ma’lumot olish huquqi ta’minlanishni tekshirishdan iborat bo‘lgan.
Monitoring natijasida ayrim banklarning veb-saytlarida ma’lumotlar davlat tilida joylashtirilmaganligi aniqlandi.
Bundan tashqari, axborotlarni oshkor etish bo‘yicha qonunchilik talablariga rioya etilmagan holda ayrim banklarning veb-saytlarida kredit ta’minotiga qabul qilingan garov mulklarini kreditning asosiy qarzi qoldig‘iga mutanosib ravishda bosqichma-bosqich garovdan chiqarish tartibi joylashtirilmaganligi ma’lum bo‘ldi.
Xususan Agrobank, Anorbank, Hayotbank, Universal bank, Garant bank, Asakabank, Turonbank, Infinbank, MKBank, Trastbank, Madad Invest bank, Soderot bank, OFB, Ipoteka-bank, Tenge bank, Ziraat bank, AVO va Openbank kabi banklarning rasmiy veb-saytlarida yuqorida qayd etilgan tartib joylashtirilmaganligi kuzatildi.
Monitoring yakunlariga ko‘ra Markaziy bank tomonidan qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ygan banklarning har biriga nisbatan amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq 102 mln so‘mdan jarima chorasi qo‘llanildi va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish hamda rasmiy veb-saytlardagi ma’lumotlarni qonunchilik talablariga to‘liq moslashtirish bo‘yicha tegishli ko‘rsatmalar yuborildi.
O‘z navbatida, Markaziy bank barcha tijorat banklaridan:
axborotlarni iste’molchilarga oshkor etishda davlat tiliga doir qonun talablariga so‘zsiz rioya etilishi;
rasmiy veb-saytlarda joylashtirilayotgan ma’lumotlarning to‘liqligi va dolzarbligi ta’minlanishi;
rasmiy veb-saytlarda joylashtirilgan axborotlarni oshkor etishda iste’molchilarining to‘liq, ishonchli va tushunarli ma’lumot olish huquqi hisobga olinishi lozimgini qat’iy ravishda talab qilmoqda.
https://cbu.uz/uz/press_center/news/3000247/
Avtomobilingizni savdo markazi, masjid, dorixona yoki boshqa o‘zingizga qulay joyga qo‘yib ketdingiz. Hammasi qoida bo‘yicha – hech kimga xalal bermagansiz. Lekin qaytib kelib qarasangiz, mashinaga shikast yetgan. Na kamera, na aybdor bor – faqat shilingan kuzovni ko‘rib turibsiz.
Shunday hol mening ham boshimdan o‘tgan. Men, Baxtinur Muhammedov o‘shanda tovon pulini to‘liq olishga erishdim. Siz ham shunday vaziyatda nima qilish kerakligini bilib olishingiz uchun nima qilish kerakligini bosqichma-bosqich aytib o‘taman.
Shikast yetganini ko‘rganda nima qilish kerak
Mashinaga shikast yetganini ko‘rishingiz bilan 102 raqamiga qo‘ng‘iroq qiling. Xodimlar kelguniga qadar mashinaga tegmang va atrofdagi buyumlarni joyidan qo‘zg‘atmang. Bu surishtiruv o‘tkazishga xalal berishi mumkin. Avariya chiroqlarini yoqing va IIB xodimi kelishini kuting.
Hujjat rasmiylashtirilmagunicha ketib qolmaslik kerak. Bu YTH joyidan qochish deb hisoblanadi va BHMning 30 baravari — 11,25 mln so‘m jarima solinishiga sabab bo‘ladi. Shikast yetgan joy arzimagan bo‘lsa ham ketib qolmang – aks holda siz aybdor deb topilishingiz mumkin.
IIB xodimini kutish chog‘ida
1. Atrofni ko‘zdan kechiring.
Yaqin-atrofda aybdor yoki guvohlar bor-yo‘qligini aniqlang. Agar yaqiningizda to‘qnashuv asorati mavjud avtomobil turgan bo‘lsa, uning raqamini yozib oling. Qorovul yoki o‘tkinchilar bilan gaplashing: ehtimol, hodisani kimdir ko‘rgandir yoki qayerda kamera borligini bilishi mumkin.
2. Barcha narsani qayd qiling.
Foto va videoga oling: mashina turgan joyning umumiy ko‘rinishi, mashina holati, shikast yetgan joyni. Agarda yerda singan bo‘laklar, bo‘yoq yoki boshqa mashina izi bo‘lsa – ularni ham suratga oling. Agar registratoringiz bo‘lsa, undagi yozuvni saqlab qo‘ying.
3. Ma’lumot yig‘ing.
Guvohlarning ismlari va telefon raqamlarini yozib oling. Sug‘urta polisingiz amal qilish muddatini va uning turi OSAGO yoki KASKO ekanligini tekshiring.
IIB xodimi kelganidan so‘ng
Xodimlar hodisa bayonnomasi, YTH sxemasini va shikastlanish to‘g‘risidagi ma’lumotnomani tuzadilar. Hujjatlarda barcha zararlar va holatlar ko‘rsatilganiga e’tibor bering. Agar bayonnomadagi yozuvlarga qo‘shilmasangiz, uni imzolamang, avval inspektor bilan muhokama qiling.
Agar aybdor shaxs hodisa joyidan qochib ketgan bo‘lsa, bu haqda xabar bering. Ichki ishlar bo‘limi uni ta’rif, kamera yozuvlari yoki guvohlar ko‘rsatmalari orqali topishga harakat qiladi. Bayonnomada albatta aybdor shaxs aniqlanmagani qayd etilgan bo‘lishi shart — bu sug‘urta to‘lovini olishda muhim.
Sug‘urta kompaniyasiga murojaat qiling
Buyog‘i sug‘urta turiga bog‘liq. O‘zbekistonda sug‘urtaning ikkita asosiy turi bor:
1. Ko‘ngilli avtosug‘urta (KASKO)
Agar KASKO rasmiylashtirilgan bo‘lsa, ta’mirlash yoki zarar uchun to‘lov muammo bo‘lmaydi. Polis nafaqat YTH, balki o‘g‘irlik, yong‘in, tabiiy ofatlar, vandalizm va boshqa xatarlarni ham qoplaydi. Ba’zan shartnoma shartlariga ko‘ra avtomobilni almashtirish ham mumkin bo‘ladi — barchasi sug‘urta dasturi va mukofot miqdoriga bog‘liq.
KASKO — hodisada kim aybdor bo‘lishidan qat’i nazar, aynan sizning avtomobilingizni himoya qiladigan ko‘ngilli sug‘urta. OSAGOdan farqli ravishda, KASKO aybdor topilmagan vaziyatda ham mashinangizga yetgan zararni qoplab beradi.
Mashinaga shikast yetgan bo‘lsa nima qilish kerak
Sug‘urta kompaniyasiga qo‘ng‘iroq qiling. Kompaniya raqami polisda ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Yo‘riqnomaga rioya qiling. Sug‘urta xodimi hujjatlarni rasmiylashtirish uchun komissar yoki konsultant yuboradi.
Ma’lumotnoma oling. Aksariyat hollarda YHXX yoki IIBdan YTH yoki vandalizm holati to‘g‘risida ma’lumotnoma kerak bo‘ladi.
Hujjat tayyorlang. Odatda bayonnoma yoki qaror nusxasi, haydovchilik guvohnomasi, texpasport va KASKO polisi talab qilinadi.
Tekshiruvni kuting. Sug‘urta kompaniyasi mashinani ustaxonaga yuboradi yoki ta’mirlash xarajatini to‘laydi.
Agar sizda bir vaqtning o‘zida ham KASKO, ham OSAGO bo‘lsa, avval aybdorning OSAGOsi bo‘yicha sug‘urta puli olinadi, yetmagan summani esa KASKO qoplaydi. Masalan, zarar 20 mln so‘m bo‘lsa, OSAGO bo‘yicha 14 mln so‘m beriladi, qolgan 6 mln so‘mni esa KASKO to‘laydi.
KASKO qancha turadi
KASKO narxi avtomobilning bozor bahosi, tanlangan xatarlar va qo‘shimcha xizmatlarga bog‘liq. Odatda mukofot mashina qiymatining 1-3%igacha miqdorni tashkil etadi. Agar evakuator, texnik yordam, taksi yoki shinalarni almashtirish kabilar qo‘shilsa, narx oshadi.
KASKOning LITE, SMART va DELUXE paketlari. Narxlar va xizmatlar qanday paket tanlanishiga bog‘liq.
2. Majburiy avtosug‘urta (OSAGO)
Aksariyat haydovchilardagi kabi menda ham faqat majburiy sug‘urta bor edi va baxtga qarshi, uning amal qilish muddati allaqachon tugagandi.
To‘liq nomi — «Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish».
OSAGO siz boshqalarga — inson, mashina yoki mulkka yetkazgan zararni qoplaydi. Sodda qilib aytganda, bu sug‘urta sizning mashinangizni emas, balki siz sababli jabrlanganlarni himoya qiladi.
OSAGO yordam beradi
Aybdor noma’lum bo‘lsa ham to‘liq kompensatsiya olish mumkin. Asosiysi – hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirish va sug‘urta kompaniyasini xabardor qilish. Hattoki KASKO yo‘q bo‘lib, zarar ko‘rgan bo‘lsangiz ham OSAGO bo‘yicha sug‘urta kompaniyangizga YTH haqida darhol xabar bering.
Bu ikkita sabab tufayli muhim:
— sug‘urta qoidalari shuni talab qiladi;
— buyog‘iga qanday harakat qilishni sug‘urta kompaniyasi aytadi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri muvofiqlashtirish
Qonun bo‘yicha haydovchi har qanday holatda sug‘urta kompaniyasini YTH haqida xabardor qilishi shart. Agar ikkala ishtirokchi ham sug‘urtalangan bo‘lsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri muvofiqlashtirish mexanizmi amal qiladi:
siz o‘z sug‘urta kompaniyangizdan to‘lov olasiz, u esa aybdorning kompaniyasi bilan kelishib oladi.
To‘lov qancha vaqtni oladi
Ariza berilganidan keyin hujjatlar yig‘iladi, zarar baholanadi va qaror qabul qilinadi.
Qonunga ko‘ra, arizani ko‘rib chiqishga 15 kalendar kun, to‘lov uchun yana 5 ish kuni ajratilgan.
Agar hujjatlar joyida bo‘lsa, kompensatsiyani bir oyga qolmasdan olish mumkin.
YHXBBda hujjatlar qanday rasmiylashtiriladi
Murojaatdan so‘ng YHXX xodimi avtomobilni ko‘zdan kechiradi, bayonnoma tuzadi, mashina esa vaqtincha jarima maydoniga joylashtiriladi.
Avtomobilning jarima maydoniga joylashtirilgani to‘g‘risidagi dalolatnoma. Hujjat mashina YTHdan so‘ng joylashtirilganini tasdiqlaydi.
So‘ngra ish YHXBB qidiruv bo‘limiga beriladi. Bu bo‘lim:
agar aybdor noma’lum bo‘lsa, jinoyat ishi ochadi;
baholash kompaniyasi hisobotini so‘raydi;
mashinani Adliya vazirligi huzuridagi H.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markaziga ekspertiza qilish uchun jo‘natadi.
YHXBBning ishni yopish to‘g‘risidagi qarori: YTH qatnashchilarini aniqlash imkoni bo‘lmadi, jabrlanuvchilar yo‘q.
Agar aybdor topilsa, u quyidagilarga majbur:
zararni to‘liq qoplash;
sud xarajatlarini to‘lash;
voqea joyidan qochishga uringani uchun qo‘shimcha jarima to‘lash .
YTH joyidan ketib qolish jiddiy qoidabuzarlik bo‘lib, aybdorni jarima va haydovchilik guvohnomasidan mahrum bo‘lish kutadi (zarar miqdoriga qarab).
Agar aybdor topilmasa, ish Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha to‘lovlarni kafolatlash jamg‘armasiga topshiriladi.
Zararni mustaqil baholash: nima uchun kerak va qanday o‘tkaziladi
To‘lov miqdorida adashmaslik uchun mustaqil baholash xizmatidan foydalaning. Aybdor tomonning sug‘urta kompaniyasi ekspertizani o‘zi belgilaydi, ammo siz ham o‘z baholovchingizni chaqirish huquqiga egasiz. Agar zarar kam baholangan deb hisoblasangiz, o‘z ekspertiza xulosangizni sug‘urta kompaniyasi yoki sudga taqdim eting. Odatda bunday baholash xarajatlari sug‘urta to‘loviga kiritiladi.
Shikastlanish bilan bog‘liq barcha xarajatlarni qayd etib boring: evakuator xizmati, avtomobilni saqlash, ekspertiza. Bu sarf-xarajatlarni to‘lov talabnomasiga qo‘shishingiz mumkin. Agar ish sudgacha yetib borsa, cheklar va ekspert xulosalari zarar miqdorini isbotlovchi dalil bo‘ladi.
Kompensatsiya jamg‘armasi: agar aybdor topilmasa
Jamg‘arma arizani bir oy muddatda ko‘rib chiqadi. Agar qaror ijobiy bo‘lsa, sizga quyidagilar to‘lab beriladi:
baholash hisobotida ko‘rsatilgan zarar miqdori;
baholash kompaniyasi xizmati uchun to‘lov;
jarima maydoni uchun to‘lov.
Hattoki polis muddati o‘tgan yoki avtomobil hali sug‘urta qilinmagan bo‘lsa ham kompensatsiya to‘lanadi (O’RQ-155, 26-m., 2-b.).
YTHdan so‘ng kompensatsiya olish uchun Majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha to‘lovlarni kafolatlash jamg‘armasiga ariza namunasi
Aybdor topilmasa ham kompensatsiya olishingiz mumkin — Majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha to‘lovlarni kafolatlash jamg‘armasi orqali. U aynan mana shunday: haydovchi jabrlangan, lekin aybdor topilmagan holatlar uchun tashkil etilgan.
Jamg‘armaga mablag‘lar sug‘urta kompaniyalaridan kelib tushadi — jabrlanganlarga zararni qoplab berish uchun sug‘urta mukofotining bir qismi shu yerga o‘tkaziladi.
Qancha pul olish mumkin
Kompensatsiya miqdori qonun bilan cheklangan — 40 mln so‘mgacha:
14 mln so‘mgacha — mulkka yetkazilgan zarar uchun (masalan, avtomobilga);
26 mln so‘mgacha — sog‘liqqa yetkazilgan zarar uchun.
To‘lov qanday olinadi
Hujjat to‘plang.
YTH to‘g‘risidagi ma’lumotlar, tekshiruv akti, zararni baholash va IIBdan ma’lumotnoma kerak bo‘ladi.
Jamg‘armaga ariza bering.
Ayrim hollarda, agar zarar miqdori bahsli yoki aybdor zararni qo‘plashni istamasa, sud qarori kerak bo‘ladi.
Javobni kuting.
Hujjatlar ko‘rib chiqilganidan so‘ng Jamg‘arma bir oy ichida mablag‘ni o‘tkazib beradi. So‘ngra agar aybdor topilsa, u ushbu mablag‘ni Fondga qaytarishi shart bo‘ladi.
Agar sizda OSAGO polisi bo‘lmasa
Alohida holatni ko‘rib chiqamiz: mashinangiz shikastlangan, lekin sizdagi OSAGO polisi muddati o‘tgan yoki umuman rasmiylashtirilmagan. Bu kompensatsiya olishga xalaqit bermaydi — chunki to‘lovni yo aybdor tomonning sug‘urtasi yoki sizning KASKOingiz yoxud yuqorida aytilgan Jamg‘arma amalga oshiradi.
Ammo majburiy avtosug‘urta yo‘qligi uchun jarimaga tayyor turing. O‘zbekistonda OSAGO sug‘urtasisiz mashina haydash — ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanadi. Hujjatlar tekshirilganda (YHXX xodimlari buni yo‘l-transport hodisasi joyida albatta tekshiradi) sizga 375 ming so‘m miqdorida jarima solinadi.
Bundan tashqari, agarda yo‘l-transport hodisasiga siz aybdor bo‘lib, sug‘urta polisingiz bo‘lmasa, jabrlanuvchilar to‘lovni shaxsan sizdan talab qilishadi. Sug‘urta bo‘lmasa — zararni o‘z cho‘ntagingizdan yoki sud orqali to‘lashingizga to‘g‘ri keladi. Jamg‘arma esa boshida siz uchun to‘lov qilishi, ammo keyin sizdan ushbu mablag‘ni qaytarib olishi mumkin.
Izoh: agar mashina shunchaki turgan va uni boshqarmagan bo‘lsangiz ham OSAGOning yo‘qligi qoidabuzarlik deb hisoblanadi (mashina sotib olinganidan so‘ng 10 kun o‘tgach uni sug‘urta qilish talab etiladi). Minilmay shunchaki turgan mashina uchun ham sug‘urtasi bo‘lmasa jarima yoziladi.
Yakun
Hattoki mashinangizga turargohda shikast yetgan bo‘lsa va aybdor topilmasa ham hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirsangiz, to‘liq kompensatsiya olishingiz mumkin.
Asosiysi, tartibli harakat:
Mashinaga tegmang.
102 raqamiga qo‘ng‘iroq qiling.
Sug‘urta kompaniyasiga xabar bering.
Barcha hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtiring va sabr qiling.
Yodda tuting:
Sug‘urta — bu xotirjamligingizga kiritilgan investitsiya. O‘z vaqtida to‘langan kichik summa kelajakda sizni katta muammolardan saqlab qolishi mumkin.
Yig‘ilishda iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, odamlarni ishli va daromadli qilish, yoshlarga zamonaviy bilim va tarbiya berish, xalqimiz salomatligini mustahkamlash bo‘yicha islohotlar jadal olib borilayotgani ta’kidlandi.
So‘nggi yillarda tibbiyot sohasining o‘ziga 230 trillion so‘m (20 milliard dollar) yo‘naltirildi. Bu yilda 45 trillion so‘m, 2016 yilgidan esa 6 karra ko‘pdir.
Natijada joylarda 187 ta yangi poliklinika va shifoxona ishga tushdi, 1 ming 244 tasi rekonstruksiya qilinib, jihozlandi.
Birlamchi tibbiyot muassasalari quvvati 60 foizga oshib, tibbiy xizmat aholiga ancha yaqinlashdi. Ilgari asosan poytaxtda bajarilgan yuqori texnologik va diagnostika-davolash usullarining 400 dan ortig‘i hududlarda amalga oshirilmoqda. Yuzlab murakkab amaliyotlar viloyat markazlariga, kam invaziv operatsiyalar tuman darajasiga tushirildi.
«Birinchi marta 45 ta tumanda buyrak ko‘chirib o‘tkazish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgani inson salomatligi borasidagi ishlarimizning yaqqol amaliy tasdig‘idir», – dedi Prezidentimiz.
«Tibbiyotdagi o‘zgarishlarni qishloq va olis hududlarda yashayotgan millionlab odamlarimiz ham his qilyapti, xalqaro tashkilotlar, tahlil va reyting markazlari e’tirof etmoqda.
Yurtimizda o‘rtacha umr davomiyligi erkaklar o‘rtasida 71 dan 73 yoshga, xotin-qizlarning orasida esa 76 dan 77,5 yoshga uzaygani sizlar bilan erishgan katta yutug‘imiz, desam to‘g‘ri bo‘ladi.
Albatta, mashaqqatli mehnat mahsuli bo‘lgan bunday ezgu ishlarda 600 mingdan ziyod jonkuyar tibbiyot xodimlarining munosib hissasini e’tirof etib, har qancha rahmat aytsak, arziydi», – dedi davlatimiz rahbari.
Shundan so‘ng Prezidentimiz davlatimizning yuksak unvon, orden va medallariga sazovor bo‘lgan insonlarga ana shu mukofotlarni topshirdi.
Ularning orasida dunyoning nufuzli oliygohlarida ta’lim va tajriba olib, yurtimizga qaytib kelib ishlayotgan, yuqori texnologik muolajalarni amalga oshirayotgan yosh shifokorlar ham bor.
Davlatimiz rahbari aholi salomatligini saqlashda yaqindan ko‘mak berayotgan xorijiy hamkorlarga alohida hurmat va ehtiromini izhor etdi.
Jamiyat
Bolalarni ekrandan uzoqlashtirish uchun ijtimoiy tarmoqlarga taqiq: bu qanchalik samara beryapti?
Bugun bolalar onlayn olamdagi muloqot va ijodkorlikdan zavq olish bilan birga, ko‘plab xavf-xatarlarga ham duch kelmoqda. Natijada hukumatlar ijtimoiy tarmoqlar uchun taqiqlar joriy qilishni boshladi. New York Times’ning yozishicha, bu taqiqlarning samarasi bo‘yicha tadqiqotlar cheklangan. Shu bilan birga, ular ota-onalarni tashvishga solayotgan asosiy mexanizmlarni o‘zgartirmaydi.
Foto: AFP – Getty Images
Bugungi dunyoda ota-onalar va o‘qituvchilarning ijtimoiy tarmoqlar haqidagi xavotirlari tabiiy. Bolalar onlayn olamda muloqot, ijodkorlik va shunchaki zavq olish imkoniyatiga ega. Shunga qaramay, bolalar huquqi himoyachilariga ko‘ra, ular xavf-xatarlarga juda tez-tez uchraydi.
“ Tarmoqlarda bolalar duch keladigan xavflarning turi va soni juda ko‘p. Masalan, bolalarni qo‘rqitish, jinsiy ekspluatatsiya, tanasini va tashqi ko‘rinishini haqorat qilish, o‘ziga zarar yetkazish kabi holatlar. Bundan tashqari, tugamas yangiliklar lentasi, sun’iy intellekt chat-botlariga bog‘lanib qolgan nosog‘lom munosabatlar va telefonini qo‘ya olmaydigan o‘smirlar ham ota-ona uchun ancha jiddiy muammo.
So‘nggi yillarda yoshlar ruhiy salomatligiga oid bunday tashvishlar kuchaygani sari, hukumat va ta’lim tizimi onlayn xavflarni kamaytirish yo‘llarini izlamoqda. Ko‘plab maktablarda telefondan foydalanish taqiqlandi. Instagram, TikTok va Snap kabi tarmoqlar o‘smirlar uchun yangi himoya mexanizmlarini joriy qildi. Endi esa Avstraliya o‘smirlar uchun keng qamrovli ijtimoiy tarmoqlarga taqiq joriy etish arafasida turibdi.
Bu taqiqlar haqiqatan ham yordam beradimi? The New York Times texnologiya bo‘limi muxbiri Natasha Singer bu mavzuni tahlil qildi.
Nimalar bo‘lyapti?
Yoshlar muntazam ravishda ijtimoiy tarmoqlarda yomon tajribalarga duch kelayotganini xabar qilishadi.
2021 yilda sobiq Facebook kompaniyasida ishlagan xodimi Mark Tsukerberg hamda boshqa rahbarlarni kompaniya so‘rovnomasi natijalari bilan ogohlantirgan edi. So‘rovnomada qatnashgan 13–15 yoshli o‘smirlarning 20 foizdan ortig‘i o‘tgan hafta davomida Instagramʼda kamsitilganini bildirgan. So‘rovda qatnashgan ko‘plab o‘smirlar hatto «nojo‘ya yaqinlashuvlarga» ham duch kelganini aytgan.
Shundan so‘ng Instagram o‘smirlar uchun himoya choralarini kuchaytirdi. Masalan, o‘smirni kuzatmaydigan (follow qilmaydigan – tahr.) notanish kattalar unga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xabar yubora olmaydigan mexanizm joriy qilindi. O‘tgan yili esa platforma 18 yoshgacha bo‘lgan foydalanuvchilarga yuboriladigan shaxsiy xabarlardagi yalang‘och suratlarni avtomatik xira qilib ko‘rsatadigan yangi himoya tizimini ishga tushirdi.
Biroq tadqiqotchilar va hukumat vakillari bu himoya mexanizmlarida ham nuqsonlar borligini aniqlashdi. O‘tgan yili Nyu-Meksiko shtatida uch erkak hibsga olindi. Shtat bosh prokurorining aytishicha, ular ijtimoiy tarmoqlarda bolalarni jinsiy aloqaga jalb qilganlikda gumon qilinmoqda. Bunday pedofillarni qo‘lga tushirish uchun tergovchilar o‘zlarini ijtimoiy tarmoqlarda bola sifatida ko‘rsatib, maxsus soxta akkauntlar yaratgan. Ular esa soxta akkauntlarida bolalar rolini o‘ynagan tergovchilarga yozishgan.
Odamlar qanday munosabat bildirmoqda?
Yuqorida qayd etganimiz kabi, ba’zi qonunchilar va maktablar to‘liq texnologik taqiqlarga o‘tmoqda. Ularning eng keng qamrovlisi Avstraliyada bo‘lib, hukumat ko‘plab bolalarni ijtimoiy tarmoqlardan butunlay uzishga urinmoqda. Dekabrdan boshlab Instagram, TikTok va YouTube kabi platformalarga 16 yoshgacha bo‘lgan avstraliyaliklarga akkaunt ochishning oldini olish uchun «asosli choralar» ko‘rish talab qilinadi.
Sidneydagi jurnalist Viktoriya Kim xabar berishicha, hukumat, shuningdek, milliondan ortiq o‘smirga tegishli mavjud akkauntlarni ham o‘chirib tashlashni xohlamoqda. Avstraliya taqiqi muammoli masalani hal etishi mumkin. Chunki regulyatorlar ijtimoiy tarmoqlar 13 yoshdan kichik bolalarning millionlab akkaunt ochishiga yo‘l qo‘yganini, kompaniyalar esa o‘z yosh cheklovlarini yetarlicha nazorat qilmayotganini ta’kidlamoqda.
Biroq UNICEF’ning Avstraliyadagi vakolatxonasi boshqacha fikrda. «Bu taqiq ijtimoiy tarmoqlarning ijobiy jihatlariga – do‘stlik va muloqot imkoniyatlariga zarar yetkazadi, yoshlarning onlayn muammolarini esa hal etmaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab foydali narsalar bor – ta’lim, do‘stlar bilan aloqada bo‘lish,» deyiladi tashkilot bayonotida.
Buyuk Britaniya esa boshqa yo‘ldan bormoqda. Xususan, o‘smirlarni ilovalardan butunlay chiqarib tashlash o‘rniga maxfiylik va vaqtni boshqarish nazoratini kuchaytirmoqda. 2020 yildan buyon Britaniya ijtimoiy tarmoqlar va videoo‘yinlariga foydalanuvchilarni ko‘proq ma’lumot berishga «undovchi texnik usullar»dan foydalanishni taqiqlagan. Shuningdek, 18 yoshgacha bo‘lganlar uchun eng yuqori maxfiylik sozlamalari avtomatik tarzda yoqilishi shart. 2022 yilda Kaliforniya ham shunga o‘xshash qonun qabul qildi, biroq hozircha savdo uyushmalaridan biri bergan da’vo tufayli qonun to‘xtatilgan.
Maktablar ham texnologik chalg‘ituvchi omillarni kamaytirishga harakat qilmoqda. Bugungi kunda dunyo mamlakatlarining 40 foizida o‘quvchilarning telefon ishlatishi taqiqlangan yoki cheklangan. Xuddi shuningdek, AQShning 30 dan ortiq shtatida ham shunday choralar joriy qilingan.
NYT muxbirining yozishicha, bu taqiqlarning samarasi bo‘yicha tadqiqotlar cheklangan. Angliyadagi 30 ta maktabda 1200 dan ortiq o‘quvchi o‘rtasida o‘tkazilgan kichik so‘rov natijasiga ko‘ra, Birmingem universiteti olimlari telefon taqiqlari o‘quvchilarning ruhiy holatini yaxshilamaganini aytgan.
Taqiqlar – xavf ildizlariga yetib bormaydi
Nashrning yozishicha, umumiy texnologik taqiqlar qo‘pol vosita bo‘lishi mumkin. Ular ko‘plab yoshlar uchun ijtimoiy tarmoqlarga kirishni qiyinlashtiradi. Ammo ota-onalarni tashvishga solayotgan asosiy ilova mexanizmlarini o‘zgartirmaydi.
«Ko‘plab mashhur ilovalar foydalanuvchi e’tiborini «ushlab turish»ga mo‘ljallangan kuchli algoritmlardan foydalanadi. Bu foydalanuvchilarni ko‘proq onlayn qolishga majbur qiladi, va bu kompaniyalarga reklama orqali ko‘proq daromad keltiradi. Asosiy sabab bu – platformalarni harakatga keltiradigan moliyaviy manfaat», deydi avstraliyalik tadqiqotchi va Kaliforniya universitetining Texnologiya, Huquq va Siyosat instituti ijrochi direktori Yuliya Pouls.
Uning qo‘shimcha qilishicha, bu manipulyativ amaliyotlarni yaratadi va «qimor yoki nosog‘lom oziq-ovqat kabi zararli sohalar bundan foydalanishi mumkin».
«Qonunchilar muammoning mohiyatini anglamayapti. Avstraliyaning yangi taqiqi kompaniyalarga – ular joylashtirgan reklamalar va reklama daromadlarini e’tiborsiz qoldirishni buyuradi», deydi Pouls.
Agar u haq bo‘lsa, bu texnologik taqiqlar faqat alomatlarni davolayotgandek bo‘ladi. Bu esa bolalar va o‘smirlar uchun onlayn xavflarning ildiz sabablariga esa deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi, deya maqola xulosa bergan The New York Times muxbiri Natasha Singer.
Frontda Rossiya askarlariga mototsiklda oziq-ovqat yetkazib bergan o‘zbekistonlik yigit ozodlikdan mahrum qilindi
Frantsiyaning sobiq prezidenti ozod qilindi
Markaziy bank qonunchilik talablarini buzgan yigirmaga yaqin bankni jarimaga tortdi
-
Siyosat5 days agoPrezident AQSh senatorini qabul qildi
-
Sport4 days agoKavkaz «Barselona»si. «Qorabog‘» YeChLda tarix yozmoqda
-
Sport5 days agoOChL-2. «Andijon» safarda «Al-Xolidiya» bilan durang o‘ynadi
-
Dunyodan4 days agoVazirning so’zlariga ko’ra, qamoqxonalar bir kechada o’rnatilmaydi, chunki politsiya ikki erkakni qidirib topilganligi sababli – jonli yangilanishlar
-
Dunyodan5 days agoSeerik Demokratik partiyasining g’alabasidan keyin to’rt ochko
-
Dunyodan5 days agoG’azo sektori ikki yillik urushdan so’ng to’liq vayronagarchilikka uchragan, deb xabar beradi BBC.
-
Dunyodan5 days agoMeksika prezidenti ko’cha mollanishidan keyin ayblovlarga duch keladi
-
Iqtisodiyot4 days agoO‘zbekiston JSTga qo‘shilish bo‘yicha Kanada va Panama bilan muzokaralarni yakunladi