Mahalliy
shafqatsiz teri savdosi ortidagi go‘zallik qurbonlari
2011-yilda Xitoyda efirga chiqqan «Jen Xuan afsonasi» seriali nafaqat tarixiy film ekanligi bilan ahamiyatli, balki ayollar orasida eszyao (ejiao) vositasiga talabni keskin oshirdi. Ushbu serial Xitoyning Chin sulolasi davridagi saroy hayoti, intrigalari va ayollar orasidagi kurashlarni yoritgan bo‘lsa-da, saroy malikalari eszyao malhami tufayli go‘zal va sog‘lom ekanligiga urg‘u berildi. Serial efirga chiqqandan keyin Xitoyda eszyaoga bo‘lgan talab keskin oshdi.
The Donkey Sanctuary – eshaklar huquqini himoya qiluvchi Britaniya tashkiloti 2020 yilgi hisobotida shunday deydi: «2011 yilda «Jen Xuan afsonasi» seriali namoyishi eszyaoga bo‘lgan talabdagi burilish nuqtasi bo‘ldi – Xitoy bozorida eshak terisining narxi besh barobarga oshdi.»
Savdo shunchalik foydali bo‘ldiki, hayvonlar mehnatiga ehtiyoji bo‘lgan ko‘plab hududlarda eshaklar soni keskin kamaydi, masalan Keniyada 2016-yildan 2019-yilgacha bo‘lgan davrda yarim aholining jonivorlari terisi uchun so‘yilgan. Nigeriyada 2011-yildan 2021-yilgacha ularning soni 60% kamaygan, Efiopiya, Tanzaniya, Gana kabi mamlakatlarda eshaklar populyasiyasi halokatli darajada qisqargan.
(2017 yilda Keniyaning Baringo shahridagi litsenziyalangan qassobxonada quyoshda quritilgan eshak terilari.)
2024 yil statistikasiga ko‘ra, so‘nggi 5 yil ichida ushbu dori vositasini ishlab chiqarish taxminan 160% ga o‘sdi, ya’ni har yili 6 millionga yaqin eshak savdoni kuchaytirish uchun o‘ldiriladi. Bu qo‘riqxonaning eng konservativ hisob-kitobini aks ettiradi va 2027-yilga borib 6,7 millionga yetishi kutilmoqda. Shu bois 30 dan ortiq mamlakat Botsvana, Keniya, Tanzaniya, Gana, Nigeriya, Burkina-Faso, Mali, Pokistan kabi davlatlar eshak savdosini to‘xtatish uchun turli qonuniy yo‘llarni qidirmoqdalar.
Eszyao nima?
Qadimgi Xitoyda eshak terisidan tayyorlangan jelatin tibbiy vosita sifatida qadrlangan va bu an’ana bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Eszyaoning paydo bo‘lishi qadimgi Xitoy madaniyatiga borib taqaladi. Milliy tibbiyot kitoblarida, jumladan «Ben Sao Gan Mu» (1578-yil) kabi mashhur manbalarda uning samarali ta’sirlari haqida yozilgan. Unga nisbatan ishonch va e’tiqod uzoq yillar mobaynida avj olgan va bu mahsulot hozirgacha Xitoyda, unga yaqin davlatlarda sog‘liq, go‘zallik uchun muhim vosita hisoblanadi. Bu eshak terisiga ishlov berib qaynatish orqali olinadigan jigarrang yelim suyuqlik.
2018-yilda Donge shahridagi Dong-EE-Jiao Corporation Limited tomonidan boshqariladigan muzeyda eshak terisi qadoqlangan gel.
Vaziyat jiddiy, qanday bartaraf etiladi?
Eshak terisi savdosi haqidagi maqolalarda ta’kidlanishicha, jonivorlarni noqonuniy kontrabanda yo‘llari bilan yetkazilishi tufayli shafqatsiz munosabatda bo‘lishadi. Tirik yuklar tushiriladigan joylarda suyaklari singan xo‘tikchalarni, tuyoqlarni, uzilgan dumlarini, quloqlarini uchratish mumkin. Talab kattaligi sabab hatto homilador eshaklar ham ayab o‘tirilmaydi, yarador va kasallar ham o‘ldiriladi. Ko‘p hollarda jonivorlar bir necha kun yurishadi, chegaralarni kesib o‘tishadi, azob-uqubatlari e’tiborsiz qoldirilib tashiladi va och-nahor, suvsiz ushlab turiladi, ko‘pincha eng dahshatli yo‘llar bilan so‘yiladi.
1992 yildan beri Xitoyda eshaklar soni 76 foizga kamaydi va uning terisiga bo‘lgan talab butun dunyo orqali qondiriladi. Donkey Sanctuary tashkiloti bozor talabini qondirish uchun eshak yetishtirishga sarmoya kiritish zarur, deb hisoblaydi, ammo bu 20 yil davom etishi mumkin. Tashkilotning tadqiqot va tezkor yordam bo‘yicha direktori Faith Burdenning aytishicha, eshaklar juda sekin ko‘payadi. Urg‘ochi eshak bola tug‘ishidan oldin bir yil homilador bo‘lishi kerak, bolasining kattarishi uchun esa ancha vaqt ketadi. Buyuk Britaniyaning Xitoy o‘simlik tibbiyoti bo‘yicha ro‘yxatga olish organi (RCHM) eshaklarni tibbiyot maqsadida so‘yish amaliyotini keskin qoralab, zamonaviy xitoy tibbiyotida buni na axloqiy, na zarur deb hisobladi. Hozirda 18 davlat vaziyatni bartaraf etish uchun chora ko‘rdi. Biroq, hatto Gana va Mali kabi eshak so‘yish taqiqlangan joylarda ham, tartibga solinmagani ya’ni eshaklarning kamayib ketishi eng qashshoq mintaqalarda 500 millionga yaqin aholining turmush tarzi yomonlashishiga olib kelgan. Kambag‘al oilalar ishchi kuchidan ayrilganidan keyin boshqa eshak sotib olishlari qiyin, chunki ularning narxi oshgan.
Eshak terisini olib o‘tish savoli…
Maqola yozish asnosida inglizcha, xitoycha tillarda eshak terisi savdosi kalit so‘zlari bilan manba qidirdim. Saytlar va platformalarda O‘zbekistondan eshak terisini olib o‘tish qanday amalga oshiriladi, Olmaotadan eshak terisini olib o‘tish mumkinmi, degan savollarga va javoblarga duch keldim.
Hatto bu xorijning ushbu mavzudagi maqolalarida ham ta’kidlangan – harakatlar ko‘pincha oddiy ko‘rinishda sodir bo‘ladi. Tartibga solinmagan elektron tijorat saytlari va taniqli ijtimoiy media platformalarida noqonuniy tovarlar bilan birga eshak terisini sotayotgani aniqlangan.
Eshak terisini import qilish uchun qanday talablar qo‘yiladi? Qaysi davlatlar eshak terisini import qilishi mumkin, degan savollarga esa quyidagicha javoblarni uchratdim:
Eshak terisini olib kirishga qo‘yiladigan talablar hayvonlar va o‘simliklar karantini litsenziyasi, sog‘lig‘i to‘g‘risida ma’lumotnoma olish, noqonuniy kontrabandani taqiqlash kabi talablarni o‘z ichiga oladi. Hozirda faqat Misr, Meksika va Peru xomashyo terisini import qilishga ruxsat berilgan. Hozirda Pokiston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Tojikiston, Mo‘g‘uliston, Fransiya, Germaniya, Italiya, Avstraliya, Kanada, Urugvay, Misr, Meksika, Peru, Belgiya kabi 23 davlat eshak terisini import qilishi mumkin.
Demak, import, eksportga cheklov yo‘q, bu degani baribir jonzotlarning taqdiri hali veri yaxshilanmaydi degani.
Oddiy odamlar hayoti qiyinlashmoqda…
Pokistonning 2024-yil oktyabr oyida eshak go‘shti va terisini Xitoyga eksport qilish bo‘yicha kelishuv xavotir va bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Hayvonlarni himoya qilish guruhlari kelishuvni bekor qilishga chaqirdi. Shu bilan birga, odamlar eshaklarning Pokistonning norasmiy iqtisodiyotida muhim rol o‘ynashini hisobga olsak, go‘shti va terisining yirik eksporti ayrim kambag‘al qatlamning turmush tarziga ta’sir qilishidan xavotirda. Pokiston rasmiylarining ta’kidlashicha, eshak eksportida hech qanday cheklovlar bo‘lmaydi, chunki Pokiston o‘z populyasiyasini saqlab qolish uchun uni ko‘paytirish tarmog‘ini yaratadi.
Garchi eshaklar Pokistonning norasmiy iqtisodiyoti uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lsa-da, tanqidchilar fikricha, Pokiston nafaqat iqtisodiy manfaatlar uchun go‘sht va teri eksporti bo‘yicha Afrikadagi inqirozga e’tibor bermagan, balki eksport jarayonini tezlashtirish uchun Xitoy kompaniyalariga Karachi va Gvadar port shaharlarida qassobxonalar ochishga ruxsat bergan.
Ishlaydigan otlar, eshaklar va xachirlar hayotini himoya qilish, yaxshilashga bag‘ishlangan xalqaro xayriya tashkiloti Brukning Pokistondagi bo‘limi Pokiston hukumatining Xitoyga eshak terisi va go‘shti eksport qilish qaroriga rozi emas va kelishuvni bekor qilishga chaqirdi.
Ular Xitoyning asl niyatlaridan xavotir bildirib, Karachi port shahri va Gvadar dengiz portida qassobxonalar tashkil etilishi munosabati bilan Xitoydan eshakka bo‘lgan yillik talab 216 mingdan oshib ketishini, bu esa mahalliy aholini tirikchilik vositalaridan mahrum qilishi mumkinligini da’vo qilmoqda.
«Biz yo‘l va ko‘chalardan chiqindi yig‘ish, mahalliy g‘isht zavodlarini transport vositalari bilan ta’minlash, mijozlar uchun shaxsiy va tijorat tovarlarini tashish kabi oddiy yumushlar bilan shug‘ullanamiz», dedi Panjob viloyati markazi Lahor shahridagi g‘isht pechida ishlaydigan eshak arava egasi Nabi Bux, «Amerika Ovozi» bilan suhbatda. «Biz shu arzimas ishlar bilan kun kechiramiz, lekin bu kelishuv kuchga kirsa, tirikchilikdan ayrilib qolamiz».
Buxning ta’kidlashicha, Pokistonda eshak narxi allaqachon oshib ketgan.
Peshovardagi mahalliy don bozorida ishlaydigan eshak aravasi egasi Abdul Karimning qo‘shimcha qilishicha: «Xitoy so‘yish joylariga sarmoya kiritib, Pokistondan ko‘p miqdorda eshak terisini import qilish sodir bo‘ladigan bo‘lsa, bu mahalliy bozorda eshaklarning tanqisligiga va millionlab eshak egalari uchun narxlarning oshishi, ish joylarini yo‘qotishiga olib keladi».
(Keniyaning Naivasha shahridagi Shining Star eshak eksporti qassobxonasidagi eshaklarning jasadlari.)
Yana bir manbada Keniyalik 44 yoshli Morris Njeru yaqinda so‘nggi eshaklari Devid, Mukurino va Skratchning qonga bo‘yalgan jasadlarini topgani aytadi.
Eshak o‘g‘rilari hayvonlarning tomog‘idan kesib, terisini shilib, go‘shtini kalxat va sirtlonlarga qoldirgan.
Uning eshagisiz daromadi kuniga qariyb 30 dollardan 5 dollargacha kamaydi. U endi kichik mulkni ijaraga olish uchun olgan kreditini to‘lay olmay, bolalari ta’limidan xavotirda. «Mening hayotim butunlay o‘zgardi», dedi u, – «Men oilamni shu eshaklar bilan boqayotgandim.»
Darhaqiqat, Njeru va butun dunyo bo‘ylab millionlab odamlar uchun eshaklar oziq-ovqat, suv, o‘tin, mahsulotlar va odamlarni tashishning asosiy vositasidir.
Xitoyga kirib kelayotgan eshak terilari Qirg‘izistondan, Braziliyadan Meksikagacha turli manbalardan keladi. Ammo Afrika o‘ldirilgan eshaklar soni va mahalliy jamoalarga ta’siri bo‘yicha savdoning markazi bo‘lib qolmoqda.
Qurg‘oqchilikdan aziyat chekkan keng tropik savannada joylashgan Nguviraning qishloq aholisi bir yil ichida 475ga yaqin jonivorlarini yo‘qotgan. Eshakdek ishchi kuchi o‘rnini bosa olmayotgan odamlar hamon nima qilishni bilmay yuribdi.
«Endi biz hammamiz baxtsizmiz, chunki transport vositalarimiz, hayvonlarimiz yo‘q bo‘lib ketdi», dedi faqat beshta eshagidan bittasi qolgan Katasi Moko.
Eshak egalari va Keniya veterinariya assotsiatsiyasi shaharlarda, jumladan Nayrobida norozilik namoyishlari o‘tkazdi. Njeru va mingdan ortiq o‘g‘irlik qurbonlari Keniyaning sanoatni tartibga soluvchi Qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va baliqchilik vazirligiga petitsiyada eshak terisi savdosini zudlik bilan to‘xtatishga chaqirdilar.
«Odamlar eshaklarimizni o‘g‘irlashmoqda va sotishmoqda, hukumat buni to‘xtatmayapti», dedi Njeru. «Men politsiyaga xabar berdim, lekin ular hech narsa qilishmadi.»
Deklaratsiya, qaror…
2022-yil dekabr oyida Tanzaniyada bo‘lib o‘tgan Pan-Afrika eshak konferensiyasi Afrika Ittifoqi Assambleyasini kelgusi 15 yil ichida teri eksportini taqiqlashga chaqirgan deklaratsiyani e’lon qildi. Bu tashabbus Afrika Ittifoqining sammitida nihoyat amalga oshirildi.
Nafaqat Afrika mamlakatlari, balki 2022-yil Braziliya bo‘ylab eshaklarni so‘yishni taqiqlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Avvallari Braziliya eshak terisi va go‘shtini asosan Osiyo mamlakatlari mintaqalariga eksport qilinar edi.
Eshak terisi savdosi masalasi so‘nggi yillarda, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda asta-sekin jahon e’tiborini tortmoqda.
Jonivorlar terisiga bo‘lgan talabning ortib borishi, ularni nafaqat nazoratsiz so‘yish, balki qiynash va shafqatsizlikni ham ommalashtirdi. Eshak nafaqat hayvon, balki butun boshli oilaning tayanchi va hayotining bir qismi. Shuning uchun, hayvonlardan foydalanishda insonparvarlik, nazorat va barqarorlik asosiy mezon bo‘lishi shart.
Teri uchun eshak so‘yish – bu shunchaki hayvon o‘limi emas. Jonivorni go‘shti va terisi uchun so‘yish, shafqatsiz muomala oxir-oqibat inson yukni o‘z yelkasiga olishga majbur bo‘lishi, bu faqat hayvonning emas, inson qadrining ham pastga tushishi demak.
Barno Sultonova
Maktablarda qishki ta’til 28 dekabrdan boshlanadi. Bu haqda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi xabar berdi.
Hukumatning 2017 yil 15 martdagi 140-sonli qaroriga muvofiq, 2025-2026-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari uchun qishki ta’til 28 dekabrdan (boshlang‘ich 1-4-sinflarda 27 dekabr — shanba kunidan) boshlanadi.
Ta’til 2026 yil 10 yanvargacha (14 kalendar kun) davom etadi.
2026 yil 11 yanvar yakshanba dam olish kuniga to‘g‘ri kelgani bois, III chorak darslari 2026 yil 12 yanvardan boshlanadi.
Eslatib o‘tamiz, kuzgi ta’til 10 noyabr kuni nihoyasiga yetgan edi.
Havo iflos. Osmon xira. U ham bu holatdan qattiq qayg‘uda edi. Qanday qilib buni to‘xtatish, ekologiyani qutqarishga qanday hissa qo‘shish mumkin? U tashabbus ko‘rsatgisi keldi, keyin sakrab o‘rnidan turdi. Bunday «qutqaruvchi» fikrlar odatda odamga oqshom, ko‘zini shiftga tikib, o‘zini hamma narsaga qodir deb o‘ylagan payti keladi.
– Tandir! – deb baqirib yubordi. Topdim, ha-a, mana havo nega iflos!
Hammasiga tandir aybdor!
Shu zahoti uning xayolida ulug‘ reja chaqnab ketdi: «O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman!»
Qilichini devorga ilib qo‘ygan Don Kixotday g‘urur bilan o‘z-o‘ziga shivirladi: «Bir marta qilichimni ishga solsam, hamma tandir yiqiladi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «topilma»dan shunchalar xursand bo‘lib ketganidan paypoqni teskari kiyib, ko‘chaga chiqdi:
– Hoziroq topshiriq berishim kerak!
Uning xayolida shundoq ulug‘ manzara paydo bo‘ldiki, hozirgina insoniyat taqdirini o‘zgartirib yubordi go‘yo. Ko‘zlari yonib, ichida g‘urur bilan yana o‘sha gapni qaytardi:
– O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman! Qilichimni bir ishga solsam tamom! Havo tozarib ketadi!
Yo‘l-yo‘lakay ketarkan ichida yana bir ovoz unga tinchlik bermaydi: «Eh, qaniydi odamlar mening naqadar aqlli, hech kimnikiga o‘xshamaydigan topqir, kreativ fikrli ekanimni bilishsa edi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «kashfiyot»dan shu qadar xursand ediki, go‘yo Nyuton olmani emas, tandirni kashf qilgandek…
U barcha qo‘l ostidagi xodimlariga o‘ylagan g‘oyasini aytdi. «Biz nimalarga qodir ekanligimizni ko‘rsatib qo‘yishimiz kerak, biz havo ifloslanishiga befarq emasligimizni, tabiatni, insoniyatni ardoqlashimizni isbotlash vaqti keldi»…
Barcha bir ovozdan har doimgidek Uning fikrini ma’qulladi. Hatto bir-biriga qarab: «Juda olijanob odam bilan ishlaymiz, fikrlari har doim kreativ, hech kimnikiga o‘xshamaydi», deya faxrlanib ham qo‘yishdi.
Mana o‘sha tandir bilan kurashga otlanish sahnasi: Qo‘llar cho‘ntakda. Yelkalar kerilgan. Qadamlar og‘ir. Tandirbuzarlar non va somsa pishayotgan, issiq havosi odamning yuragini yumshatib yuboradigan tandirlar qarshisiga g‘olibdek chiqib kelishardi. Ular o‘zlarini topqir, vatanparvar, qo‘rqmas, jasoratli, tarix yaratyapmiz, deb his qilishardi.
Ana biri osmonga qarab xo‘mrayib turibdi – go‘yo u hozirgina asr kashfiyotini qilib qo‘ygandek, ko‘zlarida tantana….
Hammasi bir vaqtda o‘ljasi tashlangan sherdek olg‘a yurdi. Qadamlarida shoshqaloqlik yo‘q, faqat viqor bor. Go‘yo bu tandir emas, butun bir imperialistik tizim edi. Go‘yo bu dev edi. Go‘yo bu asrlardan beri yashab kelayotgan yovuzlik edi, xalqni uzoq yillar «zaharlab kelgan» maxluq edi. Go‘yo ular tandirga emas, butun bir yovuzlikka qarshi borayapti. Ha tandir ularga og‘zini ochib turgan ajdarhodek ko‘rinib ketdi.
So‘ng barchasi bir vaqtda tishlarini g‘ijirlatdi: «eh, toza havo kushandasi tandiiir»…
Va nihoyat botirlar, shavvozlar, kuchi bilan tog‘ni talqon qiladigan bahodirlar qo‘llariga cho‘kich, bolta, bolg‘a, tosh olib tandirlarni maydalashni boshlashdi. Bahodirlar tandirning issig‘idan, olovdan, achchiq tutunidan qo‘rqmadi, kuchi yetmasa ekskavatorlar gumburlab ishga tushdi.
Ular tandirlarni bo‘laklarga bo‘layotganda har tomondan nafratini oshkor qildi:
– Tandir sen hali havoni iflos qilganingni tan olasan…
– O, tandir, buzib kuningni ko‘rsataman!
– Changingni chiqaraman, tandir!
– O, tandir, sen bilan hisob-kitobim bor!
– Yer bilan yakson qilaman tandir!
Bu oddiy g‘azab emas edi. Bu «mafkuraviy» nafrat edi, bu hojasiga ko‘rsatilayotgan sadoqat, vafo edi. Bu xayoliy dushmanga qarshi haqiqiy jasorat ko‘rsatish zavqi edi.
Yozuvchi Migel Servantesning qahramoni Don Kixotni eslaysizmi? U shamol tegirmonlarini xayolida yovuz dushman deb ular bilan kurashga otlanadi. Tandir ham Don Kixot kurashgan shamol tegirmonlaridek jim edi. Tandirbuzarlar esa Don Kixotdek g‘alabadan masrur edi.
Ular haqida hamma bildi. Shu zahoti mashhur bo‘ldi.
Ular to‘g‘ri, zavodlarni to‘xtatmadi, mashinalarni kamaytirmadi, ko‘mir siyosatiga aralasha olgani yo‘q, chetga ketayotgan gazimizni qaytarish g‘oyasini o‘ylab topmadi…
Ular tandirga qarshi kurash ochgan qahramon sifatida tarixda qoladigan bo‘ldi.
Tandirlar, ya’ni havoni ifloslayotgan ulkan devlar yiqildi, nonlar har yoqqa sochildi. Hisobot tayyor: «Ekologiyani yaxshilash uchun tarixiy kurash olib borildi.»
Ha, «sher»lar g‘alaba qildi, yovuz devlar – tandirlar «o‘ldi».
Faqat osmon hali ham xira…
Barno Sultonova
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning yanvar–oktyabr oylarida jami 33 287 nafar chet el fuqarosi ta’lim olish maqsadida O‘zbekistonga kelgan.
Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davri bilan solishtirilganda 11 307 nafarga yoki 51,5 foizga oshgan.
Joriy yilning 10 oyida O‘zbekistonga o‘qish maqsadida kelgan chet el fuqarolari soni mamlakatlar bo‘yicha quyidagicha:
Hindiston — 14 322 nafar
Turkmaniston — 8 348 nafar
Tojikiston — 2 323 nafar
Pokiston — 1 620 nafar
Xitoy — 1 254 nafar
Janubiy Koreya — 806 nafar
Qirg‘iziston — 696 nafar
Misr — 498 nafar
Filippin — 461 nafar
AQSh — 429 nafar
Turkiya — 333 nafar
Afg‘oniston — 280 nafar
Iordaniya — 175 nafar
Rossiya — 158 nafar
Buyuk Britaniya — 153 nafar
Boshqa davlatlar — 1 431 nafar
Sakkiz yoki o‘n yoshda edimmi, aniq esimda yo‘q, boshlang‘ich sinfda o‘qirdim. Maktab kutubxonasidan ilk olib o‘qiganim ustida quyonchaning surati bor, o‘rtasi titilib, yirtilib ketgani uchun katakli oq qog‘oz bilan yelimlangan ertak kitob edi.
foto:https://livejournal.com
Uni ko‘rsatilgan muddatda yetkazib berish kerak edi, ammo kitobni sira qaytargim kelmagandi. Ertak quyon qo‘rqoqligi uchun o‘zini aybdor his qilishi haqida edi. Bu kitobni yaxshi ko‘rib qolishimga esa…
Uyimizga qarindoshimizning men tengi o‘g‘li mehmonga kelgan va biz ikkalamiz yangi sandiq kataklari ichiga mix bilan suratlar chizgan kunimiz sabab bo‘lgan…
– Mana bu sandiqni kim tirnab tashladi?
Otamning qattiq ovozidan qo‘rqib ketdim.
– Qani bu yerga kel-chi, senam kel, dedi mehmon bolaga otam. Qo‘lida pashsha urgich bor edi. «Qurol»ni havoga sermagancha otam yana o‘sha savolni qaytardi:
– Kim qildi buni, tan olinglar bo‘lmasa xafalashib qolamiz.
Men otamning jahlidan qo‘rqib indamadim, mehmon bola esa sekin ovozda «biz» dedi. Otam keskin ohangda: – Sen qiz shunaqa ish qilishga uyalmasdan yana uning ustiga qo‘rqoq ham ekansan-ku, necha marta aytganman boshingga qilich kelsayam to‘g‘ri gapir deb…
Otam bizni urmadiyu… Ammo qattiq-qattiq gapirdi. Ochig‘i o‘sha kuni rosa xafa bo‘lganman. Axir doimo menga yaxshi qiz bo‘lish kerakligi uqtirilganda. O‘zimni ayblaganman… otam endi meni yomon ko‘rishini, «qizim» demay qo‘yishidan qo‘rqqanman. Yana qo‘rqoqligim, yolg‘onchiligim uchun o‘zimni ayblaganman. Shunday kunlarning birida qo‘limga shu kitob tushib qolgan. Ya’ni qo‘rqoq quyon, u qo‘rqoqligi uchun o‘zini yomon ko‘radi va ayblaydi… Balki o‘zim bilmagan holda bola ongim bilan qalbimdagi og‘riqqa davo izlagandirman. Esimda qolgan mazmuni ertak oxirida quyonchaga onasi: «mening dovyuragim, qo‘rqmasvoyimsan, qanday bo‘lsang ham eng yaxshi bolamsan», deydi…
O‘shanda quyoncha o‘rniga o‘zimni qo‘yib ko‘rganman. Qo‘rqoq va yolg‘onchi bo‘lsam ham ota-onam meni yomon ko‘rmasligiga ishongim kelgandir balki…
Bolalar adabiyoti bizning eng og‘riqli muammomiz. Chunki bolalar haqidagi kitoblarning ko‘pchiligi pand-nasihatlarga boy. Ammo bugun mutaxassislar nasihatli kitoblar bolalar uchun foydali emasligini isbotlamoqda.
«Bolani axloqqa chaqirish emas, ramz orqali qo‘rquvini yengishni ko‘rsatish kerak», deb hisoblaydi amerikalik psixolog Bruno Bettelxaym. Olimning fikriga ko‘ra, bola pand-nasihatli matnni qalbdan qabul qilmaydi, faqat «kattalar tili», deb hisoblaydi.
Jak Zipes (Breaking the Magic Spell) «Sehrli afsunni buzish: xalq ertaklarining radikal nazariyalari» kitobida esa bunday ertaklarni bolalarga ruhiy bosim o‘tkazish deb ta’kidlaydi.
Haqiqiy bolalar adabiyoti haqida gap ketganda Richard Amatoning so‘zlariga ko‘ra, tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish orqali bolalar yangi g‘oyalarni kashf etishlari, o‘z maqsadlariga erishish uchun shaxsiy motivatsiyani oshirishlari mumkinligiga e’tibor qaratadi.
Keyingi paytlarda bizning adabiyotshunoslar ham bolalar asarlari qanday bo‘lishi kerakligi haqida bong urishmoqda.
Bolalar adabiyoti qanday bo‘lishi kerak?
Bu haqida «Mutolaa» loyihasi badiiy muharriri Sa’dullo Quronov facebook sahifasida shunday deb yozadi: «Zamonaviy bolalar adabiyoti nafaqat cho‘pchak aytishi, balki bolaning ruhiy quvvat manbaiga aylanishi, uni jamiyatga moslashtirishi, mustaqil fikrlash va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishi kerak. Ayniqsa, unda ilmiy metodlarga tayangan ta’limiy yondashuv bo‘lishi zarur.
Shu ma’noda, biz ko‘pincha o‘zbek bolalar adabiyotida hanuz an’anaviy didaktika hukmron deb aytib kelyapmiz. Ya’ni asarlarimizda yaxshi qahramon tug‘ilgandan yaxshi, yomonlar esa o‘zi shunday… Yechim ham jo‘ngina, yomonlarning «boshi tanasidan judo etiladi». Kreativroq holatlarda ikki boshli ajdahoga yem bo‘ladi. Aslida bu bolaga hayotning murakkabligini emas, faqat soddalashtirilgan axloqiy formulani o‘rgatadi, xolos.
Masalan, hamon biz uning an’analaridan chiqib ketmagan «Zumrad va Qimmat» ertagini oling.
foto:Skids uz https://www.youtube.com/
Unda murakkab xarakterlar yo‘q: biri butkul «oq», biri «qora». Ertakdagi ziddiyatlar zamonaviy ijtimoiy munosabatlar va bola ruhiyatiga mos tarzda talqin qilinmaydi. Ya’ni real hayotda shu kabi oilada yashaydigan bolaga yordam bermaydi. Qaytaga, jazolash bola uchun muhim motivga aylanadi. Uning tasavvurida «yaxshi odamlar bor va ular doim yaxshi, yomonlar ham bo‘ladi va ular doim yomon» degan ibtidoiy adabiyotga xos tushuncha mustahkam shakllanadi.
Yo‘q, an’anaviy ertaklar kerak emas, deganim yo‘q, bu muhim! Faqat ular muzey eksponatlari kabi. Ya’ni o‘zligimizni, adabiyotimizni tushunish uchun ma’lum darajada kerak. Lekin zamonaviy bolani tarbiyalash, unga nimalarnidir o‘rgatishga deyarli yaramaydi. Buni farqlab olishimiz shart.
Agar biz «Zumrad va Qimmat» kabi ertaklarni romantizatsiya qilishni, bola o‘qishi zarur birlamchi adabiyot sifatida taqdim qilishni bas qilmas ekanmiz, zamonaviy adabiyot ham rivojlanmaydi. Shuncha ertagimiz bor, oldin shularni o‘qib olsin yoki shularni qayta-qayta nashr etaylik deb yuraveramiz. Eski an’analarga sodiqligimiz sabab, bolalar adabiyoti – bu faqat tarbiya vositasi degan gegemon tasavvurdan ham qutila olmaymiz…»
«Menimcha bu postni bolalar adabiyotiga aloqador har kim o‘qib chiqishi kerak», deb yozadi o‘z sahifasida Dinara Mo‘minova.
Yozuvchi muallifning fikrlarini to‘ldirish asnosida bolalar adabiyotiga qanday mavzular yetishmayaptganini ham ta’kidlab o‘tadi:
«Bola kamchiligi bilan jamiyatda qabul qilinishi, ijtimoiy munosabatlarga qiynaladigan bolalarning ichki kechinmalari, otasining boshqa oilasi va bolalari haqida bilib qolgan, ota-onasi musofirchilikda pul topayotgan bolaning kechinmalari haqida kitoblar kerak. Bizda yana birinchi sevgi, o‘zini kamsitish, otasi doim kamsitgan o‘g‘il bola, onasi doim siltab, mehrsiz o‘sayotgan qizlar haqidagi asarlarga ehtiyoj bor. Uyida doim janjalga guvoh farzandlar, jismoniy muammosi (allergiya, qand kasalligi, autizmning dastlab ko‘rinishi, maxsus ehtiyojlarga egalik…) bor bolalar bilan maktabdagi munosabat haqida, kutilmagan o‘limga guvoh bo‘lgan bolalarning qalb kechinmalari va uyga borishga qo‘rqadigan bolalar, ota-onaning sovuq munosabatida qiynalayotgan, o‘zida kuch topa olmaydigan, onasi ruhiy muammolardan aziyat chekayotgan, yaxshi bo‘lishni istab, bo‘la olmayotgan bolalar yo‘qmi, ular o‘z muammosiga qayerdan javob topishi kerak? Bu mavzularning cheki yo‘q. Ular haqidagi kitoblar fantastika, fentezi, hikoya, komiks janrida bo‘lishi mumkin. Qahramonlar o‘zga sayyoraliklarmi yoki atrofimizdagi bolalar bo‘ladimi farqi yo‘q.
Dinara Mo‘minova fikrini davom ettirib shunday deydi: «Bunday kitoblar bolalarni ular dunyoda yolg‘iz emasliklarini, kechinmalarini hech bo‘lmasa mana shu muallif tushunayotganini, yordam so‘rashga haqli ekanliklarini anglashlari, ularning muammolari haqida suhbat qurishi va ulardan chiqib olish uchun yo‘l ko‘rsatishi kerak.»
Muallifning fikriga ko‘ra, yordamga muhtoj bolalarga faqat odobli qahramonlarga ega kitoblar tutqazilganda o‘ziga bo‘lgan ishonchi yanada pasayadi, o‘ziga bo‘lgan nafrat yanada oshadi. O‘zidan nafratlanadigan insondan xavfliroq inson yo‘q jamiyatda.
Tarbiya va chegaralar bolalarga kerak…
«Buni pedagog sifatida, ona sifatida ham ta’kidlayman. Chegaralar va tarbiya ko‘rmay o‘sgan bolalar jamiyatda juda qiynaladilar», — deydi Dinara Mo‘minova «Bolalar yozuvchisi» telegram kanalida bahs-munozaralarga o‘z munosabatiini bildirish asnosida. «Ammo didaktikadan hech voz kecha olmayotganimiz ham haqiqat. Misol uchun qadimgi ertagimizda Qimmatni ajdarho yeydi, lekin Qimmat aybdor emasku…. Axir muallif unga yordam berishi, nega Qimmat bunday bo‘lib qolgani haqida fikr yuritib ko‘rishi kerak emasmi?
Qancha muammosi bor bolalar o‘smirlik paytidan yomon yo‘lga kiradilar, yomon ishlar qiladilar…. ko‘pchiligi bunday yomon bo‘lishlariga hayot emas, balki ota-onalarning e’tiborsizligi sabab. Bu bolajonlarga muallif yaxshi bo‘l, desa ular shu kitobni o‘qiydilarmi? Balki muallif «seni tushunaman», «senga qiyin», «lekin sen kuchlisan», «sening oldingda mana bunday yo‘l ham bor», desa bola taskin topar, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rar? Axir yomon yo‘lda yurgan bola yaxshi bo‘lishiga kuchi ham,bilimi ham yetmaydiku. Lekin har bir bola ich-ichida doim yaxshi bo‘lishni istaydi. Ota-onasi tomonidan yaxshi ko‘rilishni istaydi, lekin unda tajriba yo‘q, qanday qilib yaxshi bo‘lsin? Unga ota-onasi o‘rgatmagan, vaqtini, mehrini ajratmagan yoki qo‘rqitib tarbiyalagan bo‘lsa… Bugungi bolalarni qo‘rqitib tarbiyalab bo‘larmikin? Yoki bolaga «unday bo‘l, bunday bo‘l» deyishning biron pedagogik samarasi bormi?..
E’tiborsiz qolgan bolalarni odobga chorlashdan foyda yo‘q, samara yo‘q, ularga yozuvchilar yordam bera olishi mumkin. Bu esa faqat suhbat orqali bo‘ladi. Bola, ayniqsa o‘smir muallif unga yuqoridan qarayotganini sezsa, uning kitobini o‘qimaydi, u bilan suhbatlashmaydi. Asarlarni faqat e’tibor va mehrda o‘sgan bolalar o‘qisa boshqa gap, lekin jamiyatda turli xil oilalar bor va ularda o‘sayotgan har bir bola kitob o‘qishi va yordam olishi kerak, deb o‘ylayman. Koreyada milliondan ortiq adad bilan sotilgan, ko‘plab tillarga tarjima qilingan «Bodom» nomli kitob haqida internet orqali o‘qib ko‘ring, balki ko‘zingizga yosh keladi…»
Ushbu muhokama va mulohazalarni kuzatish asnosida «Bodom» kitobini o‘qishga kirishdim…
«Bodom» nima haqida?
Koreyalik yozuvchi Son Von Pxyonning ilk romani «Bodom» asari to‘rt qismdan iborat bo‘lib, har biri bosh qahramon hayotining muayyan bosqichini aks ettiradi. Birinchi qism qahramon bilan tanishuv, uning bolalik xotiralari bilan boshlanadi. Asar qahramoni 18 yoshli Yun Chje hikoyani boshlar ekan, uning oxiri baxtlimi yoki qayg‘ulimi o‘zi ham aniq bilmasligini ta’kidlaydi. Olti yoshida unga «aleksitimiya» (insonning miyasida his-tuyg‘ularga javob beradigan bodomcha) tashxisi qo‘yiladi – bu inson his-tuyg‘ularni his qilish va tanib olishda qiynaladigan ruhiy holat.
foto: https://www.aladin.co.kr/events/
Yun Chjening oilasi uni jamiyatga moslashtirish uchun bor kuchini ishga soladi. Uy bo‘ylab stiker-eslatmalar yopishtirilgan: qaysi holatda qanday emotsional reaksiya qilish kerakligini o‘rgatish uchun. Chunki koreys jamiyatida yaxshi yashash uchun eng muhimi – hech kimdan farq qilmaslik, «normal» bo‘lish, «faqat ajralib turmasang bo‘ldi», degan qarash bor.
Ikkinchi qismda Yun Chje kattalar hayotining og‘ir haqiqatlari bilan yuzma-yuz keladi, uni doim qo‘llab-quvvatlagan, ertak o‘qib berib, qo‘lidan ushlab yurgan yaqinlaridan ayriladi. Endi uning asosiy maskani kitoblar do‘koni bo‘lib qoladi.
Katta sinfga o‘tganida u ilk bor do‘st orttiradi. Gon — taqdiri og‘ir, hissiyotli, o‘z ichki «men»iga qarshi kurashayotgan yigit bilan. Ular munosabatining paradoksi shundaki, ikkalasi bir-biriga mutlaqo o‘xshamaydi, ammo har biri o‘zida yo‘q narsani orzu qiladi. Gon his-tuyg‘usiz bo‘lishni orzu qiladi, chunki u his tuyg‘ularini boshqara olmaydi. Yun Chjega esa qo‘rquv notanish his. Ammo aynan qo‘rquvning yo‘qligi uning ko‘plab tavakkalchiligiga sabab bo‘ladi.
Uchinchi qism eng ta’sirlisi. Chunki hislarni taniy olmaydigan bola uchun ham shunday on keladiki, u oqibatini o‘ylamay kimgadir ishonmoqchi bo‘ladi ya’ni go‘yoki sevib qoladi.
«Bodom» fasllar bilan uyg‘un tarzda rivojlanadigan asar. Qahramonning eng yoqimli holatlari quyoshli yoz kunlari bilan bog‘liq. Qorli dekabrda esa uning hayotini butunlay o‘zgartirib yuborgan fojea ro‘y beradi. Bahor Yun Chje uchun o‘zining boshqalardan farqini eng qattiq his qiladigan davr. Kech kuz esa, aksincha, uning tamoman yangi qiyofada namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi – u ilk bor chindan yig‘lay oladi va chindan kulganday bo‘ladi.
Yaxshi bola bo‘lish qiyinmi?
Bolalar uchun yozilgan kitoblarimiz «ota-onani hurmat qil», «yolg‘on gapirma», «yaxshi bola bo‘l», «kattalarga quloq sol»ishga undaydi, ya’ni avvalida xulosa, keyin shunga moslab hayotdan misol keltiriladi. Ko‘pincha bolaga qanday gapirish, qanday yurish, qanday o‘ylash kerakligi o‘rgatiladi. Lekin zamonaviy bola shu qadar oddiy o‘ylaydimi? Uni pand-nasihat yoki qoralash, maqtash bilan tarbiyalab bo‘ladimi? Qahramonlar juda aniq ikkiga bo‘linadi – bu yaxshi, bu yomon. Yaxshi bola hech qachon adashmaydi, yomon bola hech qachon tuzalmaydi. Holbuki, hayotda inson hamisha ikki oraliqda yashaydi.
«Bodom kitobida» aksincha avvalida hayot, oxirida xulosa. Bu yerda hech kim senga: «Sev, lekin me’yor bilan sev» demaydi. «Qo‘rquv yaxshi yoki yomon», deb ham tushuntirmaydi. Va aynan shu bolalar adabiyotining zamonaviy tamoyili. Asar bolaga «qanday yashashni» emas, «qanday his qilishni» o‘rgatadi, his qilmaslik qanday og‘ir ekanini, sevgi qanday tug‘ilishini, qo‘rquv nega kerakligini ichidan ko‘rsatadi. Bu mutaxassislar tili bilan aytganda empatiya orqali tarbiya.
Yun Chjeni shunchaki yaxshi bola deb tan olmaysiz, u shunchaki his qilmaydigan bola. Gon yomon bola emas, u ichki og‘riqlar bilan yashaydigan, hissiyotlarini yashirmaydigan bola. Ular bir-biriga qarshi qo‘yilmagan, balki bir-birini to‘ldirib turadigan ikki inson sifatida berilgan. Bola bu yerda shunday xulosaga keladi: insonni «yaxshi» va «yomon»ga ajratib bo‘lmas ekan-da…. Bu esa bolani hayotga soxta qarashdan saqlaydi.
Asar davomida tayyor xulosa yo‘q. Lekin kitob tugagach, o‘quvchi qalbida og‘ir-og‘ir savollar qoladi: His qilmaslik baxtmi yoki fojea? Qo‘rquv haqiqatan ham keraksizmi? Sevgi insonni qutqaradimi yoki uni orqaga tortadimi? Aynan shu savollar bolada empatiyani paydo qiladi, ya’ni boshqalarni va o‘zini tushunishni o‘rgatadi. Aynan shu tarbiya usuli orqali bola faqat qoidalarni bajaradigan itoatkor emas, balki boshqani tushunishga qodir inson bo‘lib shakllanadi.
***
Yoshligimda o‘qigan o‘sha quyonlar haqidagi ilk kitobdan keyin qanchadan- qancha ertaklar, asarlar o‘qidim. Ammo hali-hanuz o‘sha titilib ketgan kitob muqovasidagi surat — shalpangquloq quyonning mungli qarab turgan ko‘zlarini unutolmayman…
Barno Sultonova
O‘zbekistonda 2025-yilning yanvar-oktyabr oylarida ta’lim sohasidagi bozor xizmatlari hajmi 30,4 trln so‘mni tashkil etgan.
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 2024-yilning mos davri bilan solishtirganda 6,8 foizga oshgan.
Bu jami ko‘rsatilgan bozor xizmatlari umumiy hajmining 3,7 foizini tashkil etadi.
Mazkur davrda ta’lim sohasidagi xizmatlarning umumiy hajmida oliy ta’lim sohasidagi xizmatlar ustunlik qilib, ulushi 46,6 foizni tashkil etgan.
Qurolli mojaro Tailand va Kambodiya o’rtasidagi chegarada yana paydo bo’ladi
O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston elektr uzatish tarmoqlari quvvatini oshiradi
Isroil Bosh vaziri G’azoning tinchlik rejasining ikkinchi bosqichi yaqinligini aytmoqda
-
Iqtisodiyot5 days agoO‘zbekistondan Daniyaga ilk bor oziq-ovqat va quruq meva eksport qilindi
-
Siyosat5 days agoPrezident Mirziyoyev Denis Manturov boshchiligidagi Rossiya delegatsiyasini qo’llab-quvvatlaydi
-
Iqtisodiyot5 days agoPrezidentning Sirdaryoga tashrifi «River Med Pharm» korxonasidan boshlandi
-
Sport5 days ago«Real» ta’qibni davom ettirdi, «Liverpul» yana ochko yo‘qotdi. Kun o‘yinlari
-
Siyosat5 days agoMarkaziy Osiyo mamlakatlari 2026 yilda suvdan foydalanish va suv havzalari tizimiga kelishib olishdi
-
Jamiyat5 days agoPrezident Gulistondagi gaz portlashida jabrlanganlar holidan xabar oldi
-
Iqtisodiyot4 days agoSirdaryodagi 9 ta tuman-shahar hokimlari Xitoyga yo‘l oladi
-
Iqtisodiyot4 days agoO‘zbekiston oktyabrda oltinning eng yirik xaridorlaridan biri bo‘ldi