Iqtisodiyot
bu O‘zbekiston uchun qay darajada ahamiyatli?
Oxirgi 2 yilda narxlarning rekord darajadagi qimmatlashishi fonida O‘zbekistonning oltindagi aktivlari qiymati 2 barobar yoki 47,8 mlrd dollargacha ko‘paydi. Mamlakat xalqaro zaxiralarida ham oltinning ulushi 80 foizdan oshdi. Qimmatbaho metalning O‘zbekiston iqtisodiyotidagi ro‘li qanday? Narxlarning ko‘tarilishi yana davom etadimi yoki pasayish boshlanadimi?
{Yii::t(}
O’tkazib yuborish 6s
O’tkazib yuborish
Oltin ming yillardan buyon boylik, iqtisodiy qudrat ramzi bo‘lib keladi. Oltin ilinjida odamlar dunyoning eng uzoq va borish qiyin bo‘lgan hududlarini ham zabt etishgan, qanchadan qancha qonli urishlar yuz bergan. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida ham ushbu qimmatbaho metall jahon moliyaviy tizimida o‘zining kuchli ta’sirini saqlab qolyapti. Xususan, so‘ngi yillarda oltin bahosi karrasiga qimmatlashdi. Bu ralli yana davom etadimi? Qimmatbaho metalning O‘zbekiston iqtisodiyotidagi ro‘li qanday?
Oltin va O‘zbekiston
Bir necha kun oldin Markaziy bank O‘zbekistonning xalqaro zaxiralari haqidagi ma’lumotlarni yangiladi. 1 noyabr holatiga ko‘ra, mamlakatning xalqaro aktivlari 59,3 mlrd dollargacha oshdi. Bu mutloq rekord ko‘rsatkichdir. Zaxiralarning 47,8 mlrd dollari yoki 80 foizdan oshiqroq qismi aynan oltin hissasiga to‘g‘ri kelgan. Bu borada O‘zbekiston Boliviya va Venesueladan keyingi uchinchi mamlakat hisoblanadi.
Taqqoslash uchun, 2023 yilning 1 noyabr holatida xalqaro aktivlari 32,9 mlrd dollar, uning tarkibida oltinning ulushi 23,9 mlrd dollar bo‘lgan. Ikki yil oldin qimmatbaho metallning fizik hajmi ham hozirgiga qaraganda ko‘proq edi. Ya’ni narxlarning qimmatlashishi hisobiga O‘zbekistonning oltin aktivlari 2 barobarga yoki 24 mlrd dollarga ko‘paygan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi va uni eksport qiluvchi mamlakatlardan biridir. Xususan, 2022 yilda 4,1 mlrd dollarlik, 2023 yilda esa 8,2 mlrd dollarlik, 2024 yilda esa 7,5 mlrd dollarlik oltin sotilgan. 2025 yilning 9 oyida bu 9,9 mlrd dollargacha oshgan. Bu umumiy eksportning 37 foizini tashkil etadi. Oltin narxining oshishi eksportdan tushadigan daromadlarni ko‘paytirib, tashqi savdo balansiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va budjet taqchilligi kamayishiga yordam berishi mumkin. Shuningdek, oltin narxining oshishi dollar va boshqa valutalarga nisbatan so‘mning qadrsizlanishini to‘xtatadi yoki sekinlashtiradi. Shu jihatdan, jahon bozorida tilla narxining har bir tebranishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga bevosita ta’sir qiladi.
Nima uchun oltin narxi keskin qimmatladi?
Odatda oltin narxining keskin o‘sishi iqtisodiy yoki siyosiy bosimlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, global moliyaviy inqirozdan keyin qimmatbaho metall 1000 dollarga, pandemiya davrida 2 000 dollarga, joriy yilning martida Tramp ma’muriyatining radikal boj siyosati fonida 3 000 dollarga chiqqandi. Jahon savdosida noaniqliklar, AQSh Federal rezerv tizimi mustaqilligi atrofida xavotirlar va Qo‘shma Shtatlarning fiskal barqarorligiga doir shubhalar kuchaygani sabab oktabr oyida narxlar 4000 dollardan oshdi. Mutaxassislar bu tendensiya keyingi yillarda ham davom etishini prognoz qilyapti. Masalan, JP Morgan tahlilchilari oltin 2026 yil oxirida 5200 va 5 300 dollar oralig‘ida bo‘lishini, Goldman Sachs esa bu davrda narx 4 900 dollarga chiqishini kutyapti.
Jahon oltin kengashi tahlillariga ko‘ra, harbiy mojarolardan iqtisodiy keskinliklarga o‘tish jarayoni ayniqsa 2022 yildan buyon markaziy banklarning oltin xaridlarini oshirish tendensiyasini mustahkamladi. Ko‘plab markaziy banklar strategik xaridlarni ko‘paytirishgan.
Markaziy banklarga oltin nega kerak?
Birinchidan, Markaziy banklar uchun oltinning asosiy rollaridan biri o‘z zaxirasini diversifikatsiya qilishdir. Juda ko‘p holatlarda oltin AQSh dollari bilan teskari munosabatda bo‘ladi. Ya’ni dollar qiymati pasayganda, oltin odatda ko‘tariladi, bu markaziy banklarga bozor o‘zgaruvchanligi davrida o‘z zaxiralarini himoya qilish imkonini beradi. Oxirgi paytlarda xalqaro geosiyosiy jarayonlardagi keskinlik oshishi va jahon iqtisodiyotidagi retsessiya xavfi oltin xarid qilish hajmi oshishiga ta’sir o‘tkazdi. Agar asosiy aktivlardan biri zaiflashsa, boshqasi kuchli bo‘lib qolishi kerak. Zaxiralarini oltin bilan diversifikatsiya qilish orqali markaziy banklar notinch vaqtlarda o‘z mamlakatlarining iqtisodiy institutlarini qo‘llab-quvvatlashga yaxshiroq tayyor bo‘lishadi.
Ikkinchidan, oltinga inflatsiyaning samarali himoyachisi sifatida qaraladi. Barqarorlik davrlarida oltin rentabellik keltirmagani sababli investorlar orasida talabga ega bo‘lmaydi. Beqarorlik davrlarida esa ushbu qimmatbaho metall o‘zgaruvchanlik va yuqori inflatsiya fonida jozibador bo‘lib qoladi va uzoq muddatli istiqbolda mamlakat iqtisodiyotiga bog‘lanmagan qiymat ombori sifatida ko‘riladi. Shu jihatdan ham, inqiroz davrida markaziy banklar dollar, yuan, yevro yoki iyena kabi xorijiy valutalarni emas, balki oltin sotib olishni afzal ko‘radi.
Uchinchidan, davlat qarzlarining global o‘sishi yoki inflatsiya bilan bog‘liq xavotirlar oltinning milliy strategiyadagi xavfsiz aktiv sifatidagi ahamiyatini yanada oshiradi. Oltin milliy valutaga nisbatan barqaror aktiv sifatida tavsiflanadi.
Zavod 2027 yilda ishga tushiriladi. Bu yerda kuniga yiliga 547 ming tonnagacha chiqindi qayta ishlanib, 227,5 mln kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Foto: Chiqindilarni boshqarish agentligi
Namangan viloyati Chust tumanida chiqindi yoqish zavodiga tamal toshi qo‘yilib, qurilish jarayonlari boshlandi. Bu haqda Chiqindilarni boshqarish va sirkulyar iqtisodiyotni rivojlantirish agentligi xabar berdi.
Xabarga ko‘ra, mazkur loyiha “China Everbright International” kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladi.
“Kuniga 1,5 ming tonna yoki yiliga 547 ming tonnagacha chiqindi qayta ishlanib, yiliga jami 227,5 mln kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Loyiha 150–200 ta yangi ish o‘rni yaratilishi bilan ham ahamiyatlidir. Investor tomonidan 2027 yilda loyihaning ishga tushirilishi ta’minlanadi”, deyiladi xabarda.
Qayd etilishicha, kompaniya ishlab chiqargan elektr energiyasini 30 yil davomida «O‘zenergosotish» AJga kafolatlangan tarzda sotadi.
Hozirda Andijon, Samarqand va Farg‘onada ana shunday zavodlar qurilmoqda.
Kiyim ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi hududlar e’lon qilindi.
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning yanvar– oktyabr oylarida O‘zbekistonda yirik korxonalar tomonidan 34,3 trln so‘mlik kiyimlar ishlab chiqarilgan.
Bu ko‘rsatkich 2024 yilning mos davriga nisbatan 32,9 % ga oshdi.
Hududlar kesimida kiyim ishlab chiqarish hajmi:
Andijon viloyati – 15,3 trln so‘m
Toshkent viloyati – 3,4 trln so‘m
Namangan viloyati – 3,4 trln so‘m
Toshkent shahri – 2,4 trln so‘m
Farg‘ona viloyati – 2 trln so‘m
Navoiy viloyati – 1,7 trln so‘m
Qashqadaryo viloyati – 1,5 trln so‘m
Buxoro viloyati – 1,3 trln so‘m
Samarqand viloyati – 1,1 trln so‘m
Surxondaryo viloyati – 520,7 mlrd so‘m
Jizzax viloyati – 481,8 mlrd so‘m
Qoraqalpog‘iston Respublikasi – 457,5 mlrd so‘m
Xorazm viloyati – 361,4 mlrd so‘m
Sirdaryo viloyati – 358,7 mlrd so‘m.
2025 yilning 1 oktyabr holatiga O‘zbekistonning davlat qarzi 44 mlrd dollarga yetdi. Davlat qarzining 36,7 mlrd dollari – tashqi qarz, 7,2 mlrd dollari esa – ichki qarz. Davlat qarzi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 4,9 mlrd dollarga oshgan. O‘zbekistonning eng yirik kreditorlari – Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki bo‘lib qolyapti. Qarzning 63 foizi dollarda, 12 foizi so‘mda, 8 foizi yevroda jalb qilingan.
2025 yilning 1 oktyabr holatiga O‘zbekistonning davlat qarzi 43 mlrd 969 mln dollarni tashkil etdi. Davlat qarzining 36,7 mlrd dollari – tashqi qarz, 7,2 mlrd dollari esa ichki qarz.
Davlat qarzi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 4 mlrd 884 mln dollarga ko‘paygan. YaIMga nisbatan ulushi esa 32,3 foizga yetgan.
Davlat tashqi qarzining umumiy qarzdagi ulushi – 84 foiz, ichki qarz ulushi esa –16 foiz. Uchinchi chorak yakunlari bo‘yicha aholi jon boshiga davlat qarzi 1154 dollarni tashkil etdi.
Jalb qilingan qarz mablag‘lari nimaga ishlatilgan?
Hisobot davri yakuniga ko‘ra, jami davlat tashqi qarzining 47 foizi (17,4 mlrd dollar) budjetni qo‘llab-quvvatlashga, 16 foizi (5,8 mlrd dollar) yoqilg‘i-energetika sohasiga, 9 foizi qishloq va suv xo‘jaligiga (3,2 mlrd dollar), 8 foizi (2,8 mlrd dollar) transport va transport infratuzilmasiga, 8 foizi uy-joy kommunal xo‘jaligiga (3 mlrd dollar) yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston kimlardan qarz olgan?
1 oktyabr holatiga davlat tashqi qarzining asosiy qismi quyidagi tashkilotlardan jalb qilingan:
Jahon banki — 8 mlrd dollar;
Osiyo taraqqiyot banki — 7,5 mlrd dollar;
Xalqaro investorlar (xalqaro yevrobondlar) — 5,8 mlrd dollar;
Xitoy moliya tashkilotlari – 3,7 mlrd dollar;
Yaponiya moliya tashkilotlari — 3,1 mlrd dollar;
Osiyo infratuzilma investitsiyalari banki — 1,7 mlrd dollar;
Fransiya moliya tashkilotlari – 1,2 mlrd dollar;
Islom taraqqiyot banki — 932 mln dollar;
Koreya moliya tashkilotlari — 740 mln dollar;
Xalqaro valuta jamg‘armasi — 638 mln dollar;
Germaniya davlat banki — 491 mln dollar;
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki — 426 mln dollar;
Boshqa moliyaviy tashkilotlar — 2,5 mlrd dollar.
Tashqi qarzning valuta tarkibi quyidagicha: dollardagi kreditlar — 63 foiz, o‘zbek so‘midagi — 12 foiz, yevrodagi – 8 foiz, yapon iyenasidagi — 6 foiz, yuandagi — 2 foiz.
Avvalroq, Iqtisodiyot va moliya vaziri Jamshid Qo‘chqorov tashqi qarz masalasi ko‘p muhokamalarga sabab bo‘layotganini aytib, bu masalaga quyidagicha izoh bergandi.
“Davlat qarzi ijtimoiy tarmoqlarda muhokama bo‘lyapti. O‘sib borayotgan iqtisodiyotimiz ko‘p mablag‘ga muhtoj. Tashqi investitsiyalar, DXSh asosidagi loyihalardan ham mablag‘lar kirib kelyapti. Davlat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq xarajatlar, ichimlik suv, yo‘l, infrastruktura, shuningdek, mudofaa qobiliyati, chegaralarimiz xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq xarajatlarning bir qismini tashqi qarz evaziga qoplashga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonning istalgan eng chekka hududlarida ham uy-joylarni tadbirkorlar quryapti. Tadbirkorlarda odamlar ipoteka olib, uyni sotib oladi, degan ishonch bor. Ipoteka muddati uzoq va banklarni ipoteka bilan qoplash mablag‘lari ham chet eldan olib kelinadi. Bu tashqi qarz mablag‘larimiz oshishiga olib keladi”, – degandi vazir.
Eslatib o‘tamiz, 2025 yilda jalb qilinadigan tashqi qarzning cheklangan hajmi 5,5 mlrd dollar bo‘lishi kutilyapti. Shundan 3 mlrd dollari davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun, qolgan qismi esa investitsiya loyihalariga yo‘naltiriladi.
Umumiy tashqi qarz – 72 mlrd dollar
Tashqi qarz ikki turga bo‘linadi: davlat qarzi va xususiy (korporativ) qarz. Ayni paytda O‘zbekistonning davlat qarzi 44 mlrd dollar, bu haqda yuqorida batafsil yozdik. O‘z navbatida, O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan sub’yektlar davlat kafolatisiz tashqi qarz olsa, bu xususiy tashqi qarz deya qayd etiladi. Shunday bo‘ls-ada, bunday «xususiy» qarzlarning katta qismi davlatga tegishli kompaniyalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Masalan, O‘zsanoatqurilishbank, Asakabank va Aloqabank Xitoy banklaridan kredit olib, yangi binolar qurdi.
Agar O‘zbekistondagi davlat banki yoki korxonasi o‘z nomidan va davlatning rasmiy kafolatisiz qarz olsa, bu xususiy qarz hisoblanadi. Lekin bu qarz davlat banki tomonidan olinayotgani sababli uni “yarim davlat” yoki «kvazi-davlat» qarzi sifatida ham tasniflash mumkin, chunki qarz oluvchi – davlatga tegishli yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan tashkilot. Bu qarz davlat qarziga kirmaydi, lekin davlatning moliyaviy barqarorligiga ta’sir qilishi mumkin, ayniqsa, davlat korxonasi olgan qarzini qoplashda qiyinchilikka duch kelgan paytda.
2025 yil birinchi yarim yillik yakuni bo‘yicha O‘zbekistonning mana shu umumiy tashqi qarzi 72,2 mlrd dollarni tashkil qilyapti.
MANAR Development mahalliy rivojlanish tarixida birinchi bor O‘zbekistonda qurilishga bo‘lgan yondashuvni o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan qadam tashladi: kompaniya o‘zining ESG bo‘yicha Ekspert kengashini – asosiy loyihalar professional ekologik va ijtimoiy baholanadigan mustaqil maydonchani yaratdi.
Kengashga barqaror rivojlanish, shahar qurilishi, ekologiya va me’morchilik bo‘yicha taniqli mutaxassislar, shuningdek, ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyati vakillari kirdi. Ularning vazifasi – MANAR Development loyihalari shahar muhiti sifatining yuqori andozalariga va xalqaro ESG tamoyillariga mos kelishini kuzatib borishdir.
“Qurilish sohasida faoliyatining dastlabki oylaridanoq bunday qadamga jur’at etgan kompaniya paydo bo‘lgani, shubhasiz, bizni quvontiradi. Boshidanoq hamma narsani to‘g‘ri qilish – biznesga ajoyib yondashuv, va MANAR rahbariyati o‘zining birinchi ob’yekti qurilishi boshlanishidan oldin ushbu tashabbus bilan chiqqani ularga sharaf keltiradi. Men va hamkasblarim bu yo‘lda kompaniyaga mamnuniyat bilan yordam beramiz, umid qilamanki, vaqt o‘tishi bilan bozorning boshqa ishtirokchilari ham qo‘shiladi,” – dedi Kengash koordinatori Nikita Makarenko.
Kengash istiqbolli va amaldagi loyihalarni MANAR rahbariyati bilan birgalikda muhokama qilish, ekspert xulosalarini chiqarish va rahbariyatga tavsiyalar yo‘llash uchun muntazam ravishda yig‘ilishi ko‘zda tutilgan. Yangi tuzilmaning mas’uliyat doirasiga loyihalarning ekologik xavfsizligi va ularning atrof-muhitga ta’siri, me’moriy yechimlarning barqarorligi, ijtimoiy jihatlar, CSR tashabbuslari va xayriya so‘rovlari, shuningdek, ko‘kalamzorlashtirish masalalari kiradi.
Voqeani sharhlar ekan, MANAR Development bosh direktori Davron Fayzimatov shunday dedi: “Biz yosh kompaniyadirmiz, ammo jamoamizning boy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ESG kun tartibi rivojlantiruvchilar uchun, ayniqsa, o‘ziga xos iqlim sharoitlariga ega O‘zbekistonda yangi me’yorga aylanmoqda. Ishonchim komilki, Kengash a’zolari ega bo‘lgan tajriba bizga nafaqat mijozlarimiz, balki butun jamiyat farovonligi yo‘lida ishlash imkonini beradi.”
Ekologiya va barqaror rivojlanish – so‘nggi yillarda jamoatchilik e’tiborini tortgan mavzulardir. MANAR Development tashabbusi aynan shu talabga javob beradi: kompaniya nafaqat ESG yondashuvini e’lon qiladi, balki har bir loyihaga hamroh bo‘ladigan institutsional mexanizmni yaratadi.
Markaziy bankning to‘lov tizimida jismoniy shaxslar uchun mobil raqamdan foydalangan holda bank hisobvaraqlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘tkazmalar xizmati joriy qilinadi. Shuningdek, fuqarolarga o‘z maoshini oladigan bank yoki elektron hamyon provayderini tanlash huquqi beriladi.
Markaziy bankning to‘lov tizimida jismoniy shaxslar uchun mobil raqamdan foydalangan holda ularning bank hisobvaraqlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘tkazmalar xizmati joriy qilinadi. Regulyatorning tezkor to‘lovlar tizimida jismoniy shaxslar o‘rtasida “P2P” o‘tkazmalarini amalga oshirish imkoniyati ishlab chiqiladi va to‘lov xizmatlari ko‘rsatuvchilarga Open API ko‘rinishida taqdim etiladi.
Bu – 27 noyabr kuni imzolangan “O‘zbekistonda moliyaviy texnologiyalar sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi prezident qarorida belgilandi.
Chakana bank xizmatlari va to‘lov xizmatlari bozorida raqobatni rag‘batlantirish maqsadida majburiy mijozlar auditoriyasidan voz kechgan holda foydalanuvchilarga bank kartasini ochishda imkoniyatlar yaratiladi. Bunda fuqarolarga o‘z maoshini oladigan bankini yoki elektron hamyon provayderini tanlash huquqi beriladi.
Universal QR-kod joriy etiladi. QR-kodlar orqali to‘lovlarni amalga oshirishning yagona standartlari tatbiq qilinadi.
Ovoz berish so’rovlari Prezident Trumpning yordam tahdidi pasayadi
Indoneziya halokatli toshqinlarda yuzlab yo’qolgan yuzlarni qidirmoqda
Namanganda chiqindidan elektr energiyasi ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi
-
Jamiyat4 days ago“Ekologik vaziyatni qisqa fursatda o‘nglash imkonsiz” – ob-havo bo‘yicha mutaxassislar
-
Jamiyat4 days agoAfg‘oniston, Pokiston va Suriyada jang qilgan o‘zbekistonlik qo‘lga olindi
-
Dunyodan4 days agoGonkong aholisi jangovar turar-joy zonasida yong’inga munosabat bildirmoqda
-
Dunyodan4 days agoOq uy yaqinida otilganidan keyin ikkita milliy qo’riqchilar og’ir ahvolda
-
Sport4 days agoShavkat Mirziyoyev Prezident Olimpiadasi ishtirokchilarini qutladi
-
Dunyodan4 days agoJonli hayotga amal qiling: Vashington DC otishida ikki milliy qorovul askarlari tanqidiy jarohat olishdi, deydi Prezident
-
Iqtisodiyot4 days agoQoraqalpog‘istonda sanoatimiz salohiyatini mustahkamlovchi yangi obyektlar ishga tushirilmoqda
-
Sport4 days agoYeChL. Gigantlar jangida «Arsenal» «Bavariya»ni yakson etdi