Mahalliy
«Aka, sizni so‘nggi yo‘lga kuzatolmadim»
U hali yosh edi – endigina 54 bahorni qarshilagandi. Shunga yarasha orzulari ham bisyor edi. Avvalo, katta qizining farzandi, ya’ni nevarasining to‘yini ko‘rish, kichik qizlarini ham uzatish, yolg‘iz o‘g‘lini universitetni bitirganidan so‘ng uylantirish ilinjida yashardi. Ikkinchidan, odatdagidek, elga manzur bo‘ladigan ko‘rsatuvlar tayyorlash, yangi-yangi badiiy va videofilmlar yaratish, ularda o‘ziga xos rollar o‘ynashga intilardi. Ish va ijoddan bo‘sh vaqtlarida esa to‘y-tomoshalarga borib, o‘zining ichakuzdi hangomalari-yu, teatrlashtirilgan tomoshalari bilan davralarga fayz kiritardi. Goh childirma yoki tor chalib, goh qo‘shiq yoki she’r aytib, shinavandalar quvonchiga quvonch qo‘shardi…
Eng muhimi, u qachon, qayda bo‘lmasin, qanday ko‘rsatuv tayyorlab, qanday rol ijro etmasin, mudom bir aqidaga amal qilardi. Odamlarni hamisha bir-birini asrab-avaylashga, o‘zaro mehr-oqibatli bo‘lishga undardi.
Bu bejiz emasdi, albatta. Uning bolaligi ancha mashaqqatli kechgan, shu bois yoshiga nisbatan barvaqt ulg‘aygan, hayot aslida kurashlardan iboratligini tengqurlariga nisbatan tezroq va teranroq anglab yetgandi.
Holbuki, avvalboshda hammasi bir maromda davom etayotgandi. Oqdaryo tumanining Olchintepa qishlog‘ida yashovchi Razzoqovlar oilasi ham el qatori tinch-xotirjam, ahil-inoq hayot kechirayotgandi. Daf’atan ularning boshiga og‘ir musibat tushdi. Xonadon bekasi Qurbonoy opaga birin-sirin bo‘y tortib kelayotgan dilbandlarining orzu-havasini ko‘rish baxti nasib etmadi. U qirchillama yoshida to‘satdan bandalikni bajo keltirdi.
Bu paytda oilaning to‘ng‘ichi Fayzulla jismoniy tarbiya institutida, murg‘akligidan san’atga havasmand ikkinchi o‘g‘il Saydulla Samarqanddagi musiqa bilim yurtida, qolganlari maktabda o‘qirdi. Ajabki, ona vafotidan so‘ng sho‘x-shodon kulgiga to‘la uydan fayz-baraka ko‘tarilib, u go‘yoki o‘tinsiz ro‘zg‘orga aylanib qolganday bo‘ldi.
Hammasidanam achinarlisi, uzzukun daladan beri kelmaydigan Narzulla akaning tanho o‘zi bobomeros ketmoni orqali topgani ham oilani tebratish, ham farzandlarini o‘qitish uchun yetmay qoldi. Ana shu bois Saydulla otasi qanotiga kirishga ahd qildi. Darsdan bo‘sh vaqtlari va ta’til oylarida hali suyagi qotmagan ukalarini yoniga olib, mardikorlik qila boshladi. Kezi kelganda, saraton oftobida jiqqa terga botib, g‘isht quydi, kezi kelganda, qish chillasida loy qorib, devor suvadi. Ammo zinhor-bazinhor o‘qishni tashlamadi, san’at sirlarini o‘rganishdan charchamadi. Aksincha, notalarni boshdan-oyoq yodlab, klarnet chalishni puxta o‘zlashtirdi.
Keyin vaqti-soati kelib, hammasi iz-iziga tushdi. Oila asta-sekin iqtisodiy ahvolini tiklab oldi. Saydullaning qalbidagi san’atga bo‘lgan havas o‘zi bilan birga ulg‘ayib, rosmana ixlosga aylandi. Bu ixlos yosh yigitni poytaxtga yetakladi. U 1975-yili Teatr va rassomlik institutining musiqali drama aktyorligi fakultetiga o‘qishga kirdi.
Mashoyixlar aytganidek, kishining omadi chopsa, ishi yurishib ketishi, baxt bir kulib boqsa, qo‘shaloq kelishi rost ekan. Mana, Saydulla Narzullayevdan qiyos. U talabalik davrida asli andijonlik bo‘lgan kursdoshi Odina G‘oziyevaga ko‘ngil qo‘ydi.
foto: https://www.youtube.com/@DUNYOTV
To‘rtinchi bosqichda o‘qiyotgan kezlari esa unga uylandi. Tahsilni tugatgach, yana omadi chopib, Muqimiy nomidagi musiqali drama teatrida aktyorlik qila boshladi. Ushbu qutlug‘ dargohda milliy san’atimizning Razzoq Hamroyev, Husan Sharipov kabi zabardast darg‘alaridan saboq olib, boy tajriba orttirdi. Biroq, taqdir taqozosiga ko‘ra, 1981-yili respublika televideniyesiga rejissyor sifatida ishga o‘tdi.
Shu-shu, uning ijodiy faoliyati oynai jahon bilan chambarchas bog‘lanib qoldi. Bu yerda, oz emas-ko‘p emas, roppa-rosa 28 yil, ya’ni umrining oxirigacha xizmat qildi. Ortda qolgan davr mobaynida telekompaniyaning deyarli barcha kanallarida ishlab, rejissyorlik sohasidagi bilimi va mahoratini namoyon etdi. Musiqa va adabiy-dramatik ko‘rsatuvlar tahririyatlarida faoliyat yuritganida «Assalom, O‘zbekiston!», «Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi», «Televizion miniatyuralar teatri» ko‘rsatuvlari butun Markaziy Osiyoda mashhur bo‘lishiga katta hissa qo‘shdi. Shuningdek, alohida iste’dodga ega ko‘plab yoshlarga ustozlik qildi. Ayni chog‘da, o‘zi ham aktyor ekanligini unutmadi. Talay intermediya, telespektakl va videofilmlarda suratga tushib, rang-barang obrazlar yaratdi. Ayniqsa, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Zahiridin Muhammad Bobur singari allomalarimiz hayoti va ijodiga bag‘ishlangan tarixiy, «Oq tulpor» izidan», «Bozor ko‘rmagan yigit» kabi badiiy videofilmlarda chekiga tushgan rollarni maromiga yetkazib ijro etdi. Alalxusus, mintaqadagi millionlab teletomoshabinlarga tanilib, son-sanoqsiz muxlislar orttirdi.
Ana shu bois yurtimizning olis-yaqin go‘shalarida yashovchilar uning eshigini qoqib kelishar, o‘zlarining to‘y-tomoshalari, oilaviy tantanalariga taklif etishardi. O‘z navbatida, Saydulla aka ham hech kimning iltimosini yerda qoldirmaslikka intilardi. Imkoni topildi deguncha xizmatda bo‘lib, odamlar hojatini chiqarardi. Qaysi viloyatga borsa, uni xush kayfiyat bilan kutib olishar, darrov tanib, hurmatini joyiga qo‘yishar edi.
O‘zingizdan qolar gap yo‘q, el ishonchiga sazovor bo‘lish har qanday san’atkor uchun yuksak mukofot, uni oqlash esa katta mas’uliyat hisoblanadi. Buni yaxshi anglagan Saydulla Narzullayev hech qachon loqaydlikka berilmadi. Aksincha, muttasil ravishda tajribasini yanada boyitishga, mahoratini oshirishga harakat qildi. Chunonchi, 1989-90-yillarda Moskvadagi Ostankino telestudiyasining maxsus rejissyorlik fakultetida o‘qidi. Diplom ishi sifatida milliy tariximiz va an’anaviy urf-odatlarimizni tarannum ettiruvchi telespektal sahnalashtirdi. U sobiq Ittifoqning Markaziy televideniyesi orqali namoyish etildi.
Eng muhimi, Saydulla Narzullayev yaratgan yoki tayyorlagan o‘nlab videofilm va ko‘rsatuvlar, shuningdek, o‘zi turli rollarni o‘ynagan asarlar bugungi kunda O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining oltin fondidan o‘rin olgan. Shubhasiz, bunday muvaffaqiyatlarga erishishida uning musiqa sirlarini yaxshi bilishi, nozikliklarini teran ilg‘ashi, aktyorlik va rejissyorlik mahoratini mukammal o‘zlashtirgani, televideniye uchun har bir ko‘rsatuv va videofilmni yaratish jarayonida ularni bir-biriga omixtalashtirgan holda ish yuritgani juda qo‘l kelgan.
Umrining oxirgi yillarida Saydulla aka shogirdi Husniddin Ergashev bilan hammualliflikda yana bir xayrli ishga qo‘l urdi. «Toshkent» telekanalida «Nima uchun?» nomli yangi ko‘rsatuv ochdi. Bu dastur tez orada tomoshabinlar e’tiboriga tushdi.
Saydulla aka bora-bora ijod qamrovini yanada kengroq olib, o‘z iqtidorini katta kinoda ham sinab ko‘rishga chog‘landi. Ezgu niyatini inisi G‘aybulla Razzoqov direktorlik qilayotgan «Shayxontohurfilm» kinostudiyasida amalga oshirdi. Ko‘p o‘tmay uning tashabbusi va rejissyorligida «Sadoqat» badiiy filmi yaratildi. U Markaziy Osiyo mamlakatlari televideniyelarida namoyish qilinib, e’tiroflarga sazovor bo‘ldi. Bundan ruhlangan Saydulla Narzullayev keyinchalik mazkur kinostudiya tomonidan «Baribir hayot go‘zal», «Marjona», «So‘g‘diyona» badiiy filmlari suratga olinishiga ham ko‘maklashdi va ularda o‘ziga mos rollarni ijro etdi. Ammo…
– Ochig‘i, akamning qismati haqida gapirish men uchun juda og‘ir, – deydi G‘aybulla Razzoqov hazin ohangda. – U tabiatan juda sofdil va mehribon inson edi. Ichmasdi, chekmasdi. Ijodga kelganda esa o‘zini ayamay va tinim bilmay, qattiq ishlardi. Yana deng, doimo nimagadir ulgura olmayotgan kishiday shoshib yashardi. Har bir yumushni va zimmasidagi vazifani sidqidildan bajarardi. Shuning uchun ham u aktyor sifatida rol o‘ynagan yoki rejissyorlik qilgan videofilmlar tomoshabinlar katta qiziqish uyg‘otardi. Biroq o‘smirligidan ona mehriga to‘ymay o‘sgani, otamiz vafotidan keyin oilaning bor g‘am-tashvishlari asosan katta akam ikkisining gardaniga tushganidanmi, oldiniga biz – yetti nafar uka-singillarini uyli-joyli va oliy ma’lumotli qilish, keyin olti nafar farzandini tarbiyalab, voyaga yetkazish uchun uzluksiz harakatda bo‘lib, ko‘p zahmat-iztiroblar chekkanidanmi, so‘nggi vaqtlarda qandli diabet va yurak xastaliklariga chalingandi. Dard xuruj qilganida bir muddat ishini to‘xtatib, menikiga yoki uka-singillarim huzuriga oshiqardi. Oradan uch-to‘rt kun o‘tar-o‘tmas, «Xudoga shukur, sog‘aydim. Endi ishga bormasam bo‘lmaydi. Chunki aktyorlarni navbatdagi ko‘rsatuvda suratga tushish uchun aytib qo‘yganman», deya bezovtalanib qolardi. Ba’zan esa, tibbiy muolajalar tugamasidanoq, «Bugun yangi videofilmda rol o‘ynashga va’da berganman, lafzimda turishim shart!» degancha, telestudiyaga shoshilardi. To‘ylargayam sira kechikmasdi, har qanday vaziyatda ham o‘zaro kelishilgan vaqtda yetib borardi. Nazarimda, doimo odamlar orasida bo‘lish akamga o‘zgacha kuch-quvvat bag‘ishlab, dardni yengishiga turtki berardi. Ijod og‘ushiga sho‘ng‘igan paytlari esa u butunlay boshqa, xatti-harakatlari allanechuk chaqqon, gap-so‘zlari dadil-o‘ktam odamga aylanardi. Afsuski, oxirgi safar teskarisi bo‘ldi…
Darvoqe, 2009-yil may oyida Saydulla Narzullayevning sog‘lig‘i jiddiy ravishda yomonlashadi. Shul sabab, davolanish uchun shifoxonaga yotadi. Baribir, foydasi bo‘lmaydi, ahvoli hadeganda o‘nglanmaydi. Noiloj qolgan jigargo‘shalari uni Toshkent shahrining O‘zgarish mahallasida yashovchi singlisi Oydinning mo‘’jazgina hovlisiga olib kelishadi. Negaki, bu yerni bemor salomatligini tiklash uchun uning Yunusoboddagi ko‘pqavatli uylardan birida joylashgan uch xonali kvartirasidan ko‘ra ancha afzal deb bilishadi.
Har qalay, to‘g‘ri qilishgan ekan. Musaffo havo, osuda muhit tufayli hech qancha o‘tmay Saydulla akaning yuzlariga yana qon yugurib, jismiga mador kiradi. Shu asno u singlisi Gulchehraning yaqinda bosmadan chiqqan «Yulduzsiz tunlar» qissasini o‘qishga tutinadi. Pirovardida «Bu asarni badiiy film qilish kerak!» degan xulosaga keladi va G‘aybullani chaqirib, unga yaratilajak film ssenariysini yozishni tayinlaydi. Rejissyorlik vazifasini esa o‘z zimmasiga olishini bildiradi.
Biroq G‘aybulla uning topshirig‘ini bajara olmaydi. Negaki, aynan o‘sha kezlar Zahiriddin Muhammad Bobur haqida hujjatli film olishni rejalashtirib qo‘ygan va 31 may kuni Hindistonga uchib ketayotgan edi. Shuni aytib, uzr so‘raydi. Qarangki, akasi undan aslo ranjimaydi. Bil’aks, xushxabarni eshitib, quvonib ketadi. «Barakalla, juda savobli va mas’uliyatli ishga jazm qilibsan. Mayli, yo‘ldan qolma. «Yulduzsiz tunlarni» esa safardan qaytganingdan keyin suratga olamiz», deb xayr-xo‘shlashadi.
– G‘aybulla akam Hindistonga ketgani hamono Saydulla akam ilkis tetiklashdi. Mening asarimni qayta o‘qib chiqib, birdaniga ssenariy yozishga kirishib ketdi, – deydi Gulchehra Razzoqova. – Yozganda ham, hordiq nimaligini, uyqu nimaligini butkul unutib, to‘xtovsiz yozdi. Harchand hay-haylashimga qaramay, bir necha kecha-kunduz mukka tushib, qog‘oz qoraladi. Nega bunchalik shoshdi, shuncha kuch-quvvat va ilhomni qayerdan oldi, buni bilmayman. Nihoyat, 4 iyun kuni tush pallasi ishini yakunlab, tashqariga chiqdi. Kayfiyati chog‘ligidan jiyanlariga qo‘shilib, hovlida futbol o‘ynadi. Qiziq-qiziq hangomalar aytib, bolalarcha qiyqirib kuldi. Keyin Muqimiy teatrida ishlovchi kelinoyim – O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Odina G‘oziyevaga qo‘ng‘iroq qoqib, «Xudo xohlasa, bugun uyga qaytmoqchiman. Spektakl tugagach, telefon qilsang, birga ketamiz», dedi. Ammo bu niyati ushalmadi. Kechga yaqin qo‘qqisdan yana mazasi qochdi. Uni zudlik bilan respublika Shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markaziga olib bordik. Afsus, qazo fursati yetgan ekan, bu safar akamga uzluksiz 26 yil yashagan, ne-ne shodligu quvonchlarga, ne-ne g‘amu tashvishlarga guvoh bo‘lgan uyiga o‘z oyog‘i bilan kirib borish nasib qilmadi. Aksincha, o‘sha kuni kechqurun uning jonsiz tanasini biz ko‘zlarimizda yosh, dilimizda alam bilan uyiga ko‘tarib kirdik… Shuni aytsalar kerak-da, bandasining emas, Allohning aytgani bo‘ladi, deb…
– Men noxush xabardan payshanba kuni – Bobur bobomizga bag‘ishlangan hujjatli filmni suratga olishni ko‘ngildagidek yakunlagandan keyin Panipat shahridan Ludiana shahriga yetib borib, kechasi mehmonxonada dam olayotganimda ogoh topdim, – deydi G‘aybulla o‘kinch bilan. – Aksiga olganday, Hindistondan Toshkentga samolyot yaqinda uchib ketgan, navbatdagi reys esa faqat yakshanba kuni bo‘lar ekan. Oxir-oqibat akamning dafn marosimiga yetib kelolmadim, uni so‘nggi yo‘lga kuzatolmadim. O‘sha damlarda faqat «Yo‘q, akam o‘lmagan! O‘lishi mumkin emas! Axir shunday odam hayotdan erta ketishi mumkinmi?.. Hali uning bu yorug‘ dunyoda qilishi kerak bo‘lgan ishlari, ushalmagan orzu-umidlari ko‘p edi-ku! Nahotki, bu mudhish xabar rost bo‘lsa!» degan savollar qalbimni tilka-pora qilardi. Hindistondagi chorasiz qolgan o‘sha kunlarimning har daqiqasi hayotimning eng iztirobli va alamli lahzalari bo‘ldi. Toshkentga uch kundan keyin qaytib kelib, «Oqtepa» qabristoniga bordim. Akamning mung‘ayib turgan mozorini ko‘rib, beixtiyor ho‘ngrab yubordim. Uni quchoqlab, o‘ksib-o‘ksib yig‘larkanman, ko‘zlarimdan tinimsiz yosh oqardi. «Aka, sizni so‘nggi yo‘lga kuzatolmadim. Qabringizga bir siqim tuproq tashlab, ukalik burchimni ado etolmadim. Bu endi yuragimda umrbod armon bo‘lib qoladi… Aka, meni kechiring!» deyishdan nariga o‘ta olmadim…
Nachora, buni hayot deydilar, hamisha biri kam armonli dunyo deydilar. Qolaversa, hammamiz ham xom sut emgan ojiz bandalarmiz. Modomiki, shunday ekan, taqdirga tan berishga, nogahoniy musibatlarga ko‘nikishga majburmiz.
Saydulla Narzullayevni yaqindan bilganlarga oddiy bir haqiqat ayon: u o‘zgalardan mehrini darig‘ tutmaydigan o‘ta samimiy, o‘ta kamtar-kamsuqum, kasbiga fidoyi, zahmatkash inson edi. Umri bo‘yi odamlarga yaxshilik qilishga, ularning koriga yarashga intilib yashagandi. Shu zayl el nazariga tushib, muxlislar mehrini qozongandi. Respublikamizning ko‘plab go‘shalarida do‘st-birodarlar orttirib, odamlar qalbini zabt etgandi. Bunday baxtga muyassar bo‘lish esa, bilasiz, har kimga nasib qilavermaydi. Ayni chog‘da, bunday ajoyib insonlarni el-yurt osonlikcha unutmaydi.
Zero, Saydulla Narzullayevning ham nomi va hayotligida qilib ulgurgan ezgu amallari uzoq yillar xalq xotirasidan o‘chmaydi…
Abdunabi Haydarov
Maktablarda qishki ta’til 28 dekabrdan boshlanadi. Bu haqda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi xabar berdi.
Hukumatning 2017 yil 15 martdagi 140-sonli qaroriga muvofiq, 2025-2026-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari uchun qishki ta’til 28 dekabrdan (boshlang‘ich 1-4-sinflarda 27 dekabr — shanba kunidan) boshlanadi.
Ta’til 2026 yil 10 yanvargacha (14 kalendar kun) davom etadi.
2026 yil 11 yanvar yakshanba dam olish kuniga to‘g‘ri kelgani bois, III chorak darslari 2026 yil 12 yanvardan boshlanadi.
Eslatib o‘tamiz, kuzgi ta’til 10 noyabr kuni nihoyasiga yetgan edi.
Havo iflos. Osmon xira. U ham bu holatdan qattiq qayg‘uda edi. Qanday qilib buni to‘xtatish, ekologiyani qutqarishga qanday hissa qo‘shish mumkin? U tashabbus ko‘rsatgisi keldi, keyin sakrab o‘rnidan turdi. Bunday «qutqaruvchi» fikrlar odatda odamga oqshom, ko‘zini shiftga tikib, o‘zini hamma narsaga qodir deb o‘ylagan payti keladi.
– Tandir! – deb baqirib yubordi. Topdim, ha-a, mana havo nega iflos!
Hammasiga tandir aybdor!
Shu zahoti uning xayolida ulug‘ reja chaqnab ketdi: «O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman!»
Qilichini devorga ilib qo‘ygan Don Kixotday g‘urur bilan o‘z-o‘ziga shivirladi: «Bir marta qilichimni ishga solsam, hamma tandir yiqiladi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «topilma»dan shunchalar xursand bo‘lib ketganidan paypoqni teskari kiyib, ko‘chaga chiqdi:
– Hoziroq topshiriq berishim kerak!
Uning xayolida shundoq ulug‘ manzara paydo bo‘ldiki, hozirgina insoniyat taqdirini o‘zgartirib yubordi go‘yo. Ko‘zlari yonib, ichida g‘urur bilan yana o‘sha gapni qaytardi:
– O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman! Qilichimni bir ishga solsam tamom! Havo tozarib ketadi!
Yo‘l-yo‘lakay ketarkan ichida yana bir ovoz unga tinchlik bermaydi: «Eh, qaniydi odamlar mening naqadar aqlli, hech kimnikiga o‘xshamaydigan topqir, kreativ fikrli ekanimni bilishsa edi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «kashfiyot»dan shu qadar xursand ediki, go‘yo Nyuton olmani emas, tandirni kashf qilgandek…
U barcha qo‘l ostidagi xodimlariga o‘ylagan g‘oyasini aytdi. «Biz nimalarga qodir ekanligimizni ko‘rsatib qo‘yishimiz kerak, biz havo ifloslanishiga befarq emasligimizni, tabiatni, insoniyatni ardoqlashimizni isbotlash vaqti keldi»…
Barcha bir ovozdan har doimgidek Uning fikrini ma’qulladi. Hatto bir-biriga qarab: «Juda olijanob odam bilan ishlaymiz, fikrlari har doim kreativ, hech kimnikiga o‘xshamaydi», deya faxrlanib ham qo‘yishdi.
Mana o‘sha tandir bilan kurashga otlanish sahnasi: Qo‘llar cho‘ntakda. Yelkalar kerilgan. Qadamlar og‘ir. Tandirbuzarlar non va somsa pishayotgan, issiq havosi odamning yuragini yumshatib yuboradigan tandirlar qarshisiga g‘olibdek chiqib kelishardi. Ular o‘zlarini topqir, vatanparvar, qo‘rqmas, jasoratli, tarix yaratyapmiz, deb his qilishardi.
Ana biri osmonga qarab xo‘mrayib turibdi – go‘yo u hozirgina asr kashfiyotini qilib qo‘ygandek, ko‘zlarida tantana….
Hammasi bir vaqtda o‘ljasi tashlangan sherdek olg‘a yurdi. Qadamlarida shoshqaloqlik yo‘q, faqat viqor bor. Go‘yo bu tandir emas, butun bir imperialistik tizim edi. Go‘yo bu dev edi. Go‘yo bu asrlardan beri yashab kelayotgan yovuzlik edi, xalqni uzoq yillar «zaharlab kelgan» maxluq edi. Go‘yo ular tandirga emas, butun bir yovuzlikka qarshi borayapti. Ha tandir ularga og‘zini ochib turgan ajdarhodek ko‘rinib ketdi.
So‘ng barchasi bir vaqtda tishlarini g‘ijirlatdi: «eh, toza havo kushandasi tandiiir»…
Va nihoyat botirlar, shavvozlar, kuchi bilan tog‘ni talqon qiladigan bahodirlar qo‘llariga cho‘kich, bolta, bolg‘a, tosh olib tandirlarni maydalashni boshlashdi. Bahodirlar tandirning issig‘idan, olovdan, achchiq tutunidan qo‘rqmadi, kuchi yetmasa ekskavatorlar gumburlab ishga tushdi.
Ular tandirlarni bo‘laklarga bo‘layotganda har tomondan nafratini oshkor qildi:
– Tandir sen hali havoni iflos qilganingni tan olasan…
– O, tandir, buzib kuningni ko‘rsataman!
– Changingni chiqaraman, tandir!
– O, tandir, sen bilan hisob-kitobim bor!
– Yer bilan yakson qilaman tandir!
Bu oddiy g‘azab emas edi. Bu «mafkuraviy» nafrat edi, bu hojasiga ko‘rsatilayotgan sadoqat, vafo edi. Bu xayoliy dushmanga qarshi haqiqiy jasorat ko‘rsatish zavqi edi.
Yozuvchi Migel Servantesning qahramoni Don Kixotni eslaysizmi? U shamol tegirmonlarini xayolida yovuz dushman deb ular bilan kurashga otlanadi. Tandir ham Don Kixot kurashgan shamol tegirmonlaridek jim edi. Tandirbuzarlar esa Don Kixotdek g‘alabadan masrur edi.
Ular haqida hamma bildi. Shu zahoti mashhur bo‘ldi.
Ular to‘g‘ri, zavodlarni to‘xtatmadi, mashinalarni kamaytirmadi, ko‘mir siyosatiga aralasha olgani yo‘q, chetga ketayotgan gazimizni qaytarish g‘oyasini o‘ylab topmadi…
Ular tandirga qarshi kurash ochgan qahramon sifatida tarixda qoladigan bo‘ldi.
Tandirlar, ya’ni havoni ifloslayotgan ulkan devlar yiqildi, nonlar har yoqqa sochildi. Hisobot tayyor: «Ekologiyani yaxshilash uchun tarixiy kurash olib borildi.»
Ha, «sher»lar g‘alaba qildi, yovuz devlar – tandirlar «o‘ldi».
Faqat osmon hali ham xira…
Barno Sultonova
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning yanvar–oktyabr oylarida jami 33 287 nafar chet el fuqarosi ta’lim olish maqsadida O‘zbekistonga kelgan.
Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davri bilan solishtirilganda 11 307 nafarga yoki 51,5 foizga oshgan.
Joriy yilning 10 oyida O‘zbekistonga o‘qish maqsadida kelgan chet el fuqarolari soni mamlakatlar bo‘yicha quyidagicha:
Hindiston — 14 322 nafar
Turkmaniston — 8 348 nafar
Tojikiston — 2 323 nafar
Pokiston — 1 620 nafar
Xitoy — 1 254 nafar
Janubiy Koreya — 806 nafar
Qirg‘iziston — 696 nafar
Misr — 498 nafar
Filippin — 461 nafar
AQSh — 429 nafar
Turkiya — 333 nafar
Afg‘oniston — 280 nafar
Iordaniya — 175 nafar
Rossiya — 158 nafar
Buyuk Britaniya — 153 nafar
Boshqa davlatlar — 1 431 nafar
Sakkiz yoki o‘n yoshda edimmi, aniq esimda yo‘q, boshlang‘ich sinfda o‘qirdim. Maktab kutubxonasidan ilk olib o‘qiganim ustida quyonchaning surati bor, o‘rtasi titilib, yirtilib ketgani uchun katakli oq qog‘oz bilan yelimlangan ertak kitob edi.
foto:https://livejournal.com
Uni ko‘rsatilgan muddatda yetkazib berish kerak edi, ammo kitobni sira qaytargim kelmagandi. Ertak quyon qo‘rqoqligi uchun o‘zini aybdor his qilishi haqida edi. Bu kitobni yaxshi ko‘rib qolishimga esa…
Uyimizga qarindoshimizning men tengi o‘g‘li mehmonga kelgan va biz ikkalamiz yangi sandiq kataklari ichiga mix bilan suratlar chizgan kunimiz sabab bo‘lgan…
– Mana bu sandiqni kim tirnab tashladi?
Otamning qattiq ovozidan qo‘rqib ketdim.
– Qani bu yerga kel-chi, senam kel, dedi mehmon bolaga otam. Qo‘lida pashsha urgich bor edi. «Qurol»ni havoga sermagancha otam yana o‘sha savolni qaytardi:
– Kim qildi buni, tan olinglar bo‘lmasa xafalashib qolamiz.
Men otamning jahlidan qo‘rqib indamadim, mehmon bola esa sekin ovozda «biz» dedi. Otam keskin ohangda: – Sen qiz shunaqa ish qilishga uyalmasdan yana uning ustiga qo‘rqoq ham ekansan-ku, necha marta aytganman boshingga qilich kelsayam to‘g‘ri gapir deb…
Otam bizni urmadiyu… Ammo qattiq-qattiq gapirdi. Ochig‘i o‘sha kuni rosa xafa bo‘lganman. Axir doimo menga yaxshi qiz bo‘lish kerakligi uqtirilganda. O‘zimni ayblaganman… otam endi meni yomon ko‘rishini, «qizim» demay qo‘yishidan qo‘rqqanman. Yana qo‘rqoqligim, yolg‘onchiligim uchun o‘zimni ayblaganman. Shunday kunlarning birida qo‘limga shu kitob tushib qolgan. Ya’ni qo‘rqoq quyon, u qo‘rqoqligi uchun o‘zini yomon ko‘radi va ayblaydi… Balki o‘zim bilmagan holda bola ongim bilan qalbimdagi og‘riqqa davo izlagandirman. Esimda qolgan mazmuni ertak oxirida quyonchaga onasi: «mening dovyuragim, qo‘rqmasvoyimsan, qanday bo‘lsang ham eng yaxshi bolamsan», deydi…
O‘shanda quyoncha o‘rniga o‘zimni qo‘yib ko‘rganman. Qo‘rqoq va yolg‘onchi bo‘lsam ham ota-onam meni yomon ko‘rmasligiga ishongim kelgandir balki…
Bolalar adabiyoti bizning eng og‘riqli muammomiz. Chunki bolalar haqidagi kitoblarning ko‘pchiligi pand-nasihatlarga boy. Ammo bugun mutaxassislar nasihatli kitoblar bolalar uchun foydali emasligini isbotlamoqda.
«Bolani axloqqa chaqirish emas, ramz orqali qo‘rquvini yengishni ko‘rsatish kerak», deb hisoblaydi amerikalik psixolog Bruno Bettelxaym. Olimning fikriga ko‘ra, bola pand-nasihatli matnni qalbdan qabul qilmaydi, faqat «kattalar tili», deb hisoblaydi.
Jak Zipes (Breaking the Magic Spell) «Sehrli afsunni buzish: xalq ertaklarining radikal nazariyalari» kitobida esa bunday ertaklarni bolalarga ruhiy bosim o‘tkazish deb ta’kidlaydi.
Haqiqiy bolalar adabiyoti haqida gap ketganda Richard Amatoning so‘zlariga ko‘ra, tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish orqali bolalar yangi g‘oyalarni kashf etishlari, o‘z maqsadlariga erishish uchun shaxsiy motivatsiyani oshirishlari mumkinligiga e’tibor qaratadi.
Keyingi paytlarda bizning adabiyotshunoslar ham bolalar asarlari qanday bo‘lishi kerakligi haqida bong urishmoqda.
Bolalar adabiyoti qanday bo‘lishi kerak?
Bu haqida «Mutolaa» loyihasi badiiy muharriri Sa’dullo Quronov facebook sahifasida shunday deb yozadi: «Zamonaviy bolalar adabiyoti nafaqat cho‘pchak aytishi, balki bolaning ruhiy quvvat manbaiga aylanishi, uni jamiyatga moslashtirishi, mustaqil fikrlash va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishi kerak. Ayniqsa, unda ilmiy metodlarga tayangan ta’limiy yondashuv bo‘lishi zarur.
Shu ma’noda, biz ko‘pincha o‘zbek bolalar adabiyotida hanuz an’anaviy didaktika hukmron deb aytib kelyapmiz. Ya’ni asarlarimizda yaxshi qahramon tug‘ilgandan yaxshi, yomonlar esa o‘zi shunday… Yechim ham jo‘ngina, yomonlarning «boshi tanasidan judo etiladi». Kreativroq holatlarda ikki boshli ajdahoga yem bo‘ladi. Aslida bu bolaga hayotning murakkabligini emas, faqat soddalashtirilgan axloqiy formulani o‘rgatadi, xolos.
Masalan, hamon biz uning an’analaridan chiqib ketmagan «Zumrad va Qimmat» ertagini oling.
foto:Skids uz https://www.youtube.com/
Unda murakkab xarakterlar yo‘q: biri butkul «oq», biri «qora». Ertakdagi ziddiyatlar zamonaviy ijtimoiy munosabatlar va bola ruhiyatiga mos tarzda talqin qilinmaydi. Ya’ni real hayotda shu kabi oilada yashaydigan bolaga yordam bermaydi. Qaytaga, jazolash bola uchun muhim motivga aylanadi. Uning tasavvurida «yaxshi odamlar bor va ular doim yaxshi, yomonlar ham bo‘ladi va ular doim yomon» degan ibtidoiy adabiyotga xos tushuncha mustahkam shakllanadi.
Yo‘q, an’anaviy ertaklar kerak emas, deganim yo‘q, bu muhim! Faqat ular muzey eksponatlari kabi. Ya’ni o‘zligimizni, adabiyotimizni tushunish uchun ma’lum darajada kerak. Lekin zamonaviy bolani tarbiyalash, unga nimalarnidir o‘rgatishga deyarli yaramaydi. Buni farqlab olishimiz shart.
Agar biz «Zumrad va Qimmat» kabi ertaklarni romantizatsiya qilishni, bola o‘qishi zarur birlamchi adabiyot sifatida taqdim qilishni bas qilmas ekanmiz, zamonaviy adabiyot ham rivojlanmaydi. Shuncha ertagimiz bor, oldin shularni o‘qib olsin yoki shularni qayta-qayta nashr etaylik deb yuraveramiz. Eski an’analarga sodiqligimiz sabab, bolalar adabiyoti – bu faqat tarbiya vositasi degan gegemon tasavvurdan ham qutila olmaymiz…»
«Menimcha bu postni bolalar adabiyotiga aloqador har kim o‘qib chiqishi kerak», deb yozadi o‘z sahifasida Dinara Mo‘minova.
Yozuvchi muallifning fikrlarini to‘ldirish asnosida bolalar adabiyotiga qanday mavzular yetishmayaptganini ham ta’kidlab o‘tadi:
«Bola kamchiligi bilan jamiyatda qabul qilinishi, ijtimoiy munosabatlarga qiynaladigan bolalarning ichki kechinmalari, otasining boshqa oilasi va bolalari haqida bilib qolgan, ota-onasi musofirchilikda pul topayotgan bolaning kechinmalari haqida kitoblar kerak. Bizda yana birinchi sevgi, o‘zini kamsitish, otasi doim kamsitgan o‘g‘il bola, onasi doim siltab, mehrsiz o‘sayotgan qizlar haqidagi asarlarga ehtiyoj bor. Uyida doim janjalga guvoh farzandlar, jismoniy muammosi (allergiya, qand kasalligi, autizmning dastlab ko‘rinishi, maxsus ehtiyojlarga egalik…) bor bolalar bilan maktabdagi munosabat haqida, kutilmagan o‘limga guvoh bo‘lgan bolalarning qalb kechinmalari va uyga borishga qo‘rqadigan bolalar, ota-onaning sovuq munosabatida qiynalayotgan, o‘zida kuch topa olmaydigan, onasi ruhiy muammolardan aziyat chekayotgan, yaxshi bo‘lishni istab, bo‘la olmayotgan bolalar yo‘qmi, ular o‘z muammosiga qayerdan javob topishi kerak? Bu mavzularning cheki yo‘q. Ular haqidagi kitoblar fantastika, fentezi, hikoya, komiks janrida bo‘lishi mumkin. Qahramonlar o‘zga sayyoraliklarmi yoki atrofimizdagi bolalar bo‘ladimi farqi yo‘q.
Dinara Mo‘minova fikrini davom ettirib shunday deydi: «Bunday kitoblar bolalarni ular dunyoda yolg‘iz emasliklarini, kechinmalarini hech bo‘lmasa mana shu muallif tushunayotganini, yordam so‘rashga haqli ekanliklarini anglashlari, ularning muammolari haqida suhbat qurishi va ulardan chiqib olish uchun yo‘l ko‘rsatishi kerak.»
Muallifning fikriga ko‘ra, yordamga muhtoj bolalarga faqat odobli qahramonlarga ega kitoblar tutqazilganda o‘ziga bo‘lgan ishonchi yanada pasayadi, o‘ziga bo‘lgan nafrat yanada oshadi. O‘zidan nafratlanadigan insondan xavfliroq inson yo‘q jamiyatda.
Tarbiya va chegaralar bolalarga kerak…
«Buni pedagog sifatida, ona sifatida ham ta’kidlayman. Chegaralar va tarbiya ko‘rmay o‘sgan bolalar jamiyatda juda qiynaladilar», — deydi Dinara Mo‘minova «Bolalar yozuvchisi» telegram kanalida bahs-munozaralarga o‘z munosabatiini bildirish asnosida. «Ammo didaktikadan hech voz kecha olmayotganimiz ham haqiqat. Misol uchun qadimgi ertagimizda Qimmatni ajdarho yeydi, lekin Qimmat aybdor emasku…. Axir muallif unga yordam berishi, nega Qimmat bunday bo‘lib qolgani haqida fikr yuritib ko‘rishi kerak emasmi?
Qancha muammosi bor bolalar o‘smirlik paytidan yomon yo‘lga kiradilar, yomon ishlar qiladilar…. ko‘pchiligi bunday yomon bo‘lishlariga hayot emas, balki ota-onalarning e’tiborsizligi sabab. Bu bolajonlarga muallif yaxshi bo‘l, desa ular shu kitobni o‘qiydilarmi? Balki muallif «seni tushunaman», «senga qiyin», «lekin sen kuchlisan», «sening oldingda mana bunday yo‘l ham bor», desa bola taskin topar, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rar? Axir yomon yo‘lda yurgan bola yaxshi bo‘lishiga kuchi ham,bilimi ham yetmaydiku. Lekin har bir bola ich-ichida doim yaxshi bo‘lishni istaydi. Ota-onasi tomonidan yaxshi ko‘rilishni istaydi, lekin unda tajriba yo‘q, qanday qilib yaxshi bo‘lsin? Unga ota-onasi o‘rgatmagan, vaqtini, mehrini ajratmagan yoki qo‘rqitib tarbiyalagan bo‘lsa… Bugungi bolalarni qo‘rqitib tarbiyalab bo‘larmikin? Yoki bolaga «unday bo‘l, bunday bo‘l» deyishning biron pedagogik samarasi bormi?..
E’tiborsiz qolgan bolalarni odobga chorlashdan foyda yo‘q, samara yo‘q, ularga yozuvchilar yordam bera olishi mumkin. Bu esa faqat suhbat orqali bo‘ladi. Bola, ayniqsa o‘smir muallif unga yuqoridan qarayotganini sezsa, uning kitobini o‘qimaydi, u bilan suhbatlashmaydi. Asarlarni faqat e’tibor va mehrda o‘sgan bolalar o‘qisa boshqa gap, lekin jamiyatda turli xil oilalar bor va ularda o‘sayotgan har bir bola kitob o‘qishi va yordam olishi kerak, deb o‘ylayman. Koreyada milliondan ortiq adad bilan sotilgan, ko‘plab tillarga tarjima qilingan «Bodom» nomli kitob haqida internet orqali o‘qib ko‘ring, balki ko‘zingizga yosh keladi…»
Ushbu muhokama va mulohazalarni kuzatish asnosida «Bodom» kitobini o‘qishga kirishdim…
«Bodom» nima haqida?
Koreyalik yozuvchi Son Von Pxyonning ilk romani «Bodom» asari to‘rt qismdan iborat bo‘lib, har biri bosh qahramon hayotining muayyan bosqichini aks ettiradi. Birinchi qism qahramon bilan tanishuv, uning bolalik xotiralari bilan boshlanadi. Asar qahramoni 18 yoshli Yun Chje hikoyani boshlar ekan, uning oxiri baxtlimi yoki qayg‘ulimi o‘zi ham aniq bilmasligini ta’kidlaydi. Olti yoshida unga «aleksitimiya» (insonning miyasida his-tuyg‘ularga javob beradigan bodomcha) tashxisi qo‘yiladi – bu inson his-tuyg‘ularni his qilish va tanib olishda qiynaladigan ruhiy holat.
foto: https://www.aladin.co.kr/events/
Yun Chjening oilasi uni jamiyatga moslashtirish uchun bor kuchini ishga soladi. Uy bo‘ylab stiker-eslatmalar yopishtirilgan: qaysi holatda qanday emotsional reaksiya qilish kerakligini o‘rgatish uchun. Chunki koreys jamiyatida yaxshi yashash uchun eng muhimi – hech kimdan farq qilmaslik, «normal» bo‘lish, «faqat ajralib turmasang bo‘ldi», degan qarash bor.
Ikkinchi qismda Yun Chje kattalar hayotining og‘ir haqiqatlari bilan yuzma-yuz keladi, uni doim qo‘llab-quvvatlagan, ertak o‘qib berib, qo‘lidan ushlab yurgan yaqinlaridan ayriladi. Endi uning asosiy maskani kitoblar do‘koni bo‘lib qoladi.
Katta sinfga o‘tganida u ilk bor do‘st orttiradi. Gon — taqdiri og‘ir, hissiyotli, o‘z ichki «men»iga qarshi kurashayotgan yigit bilan. Ular munosabatining paradoksi shundaki, ikkalasi bir-biriga mutlaqo o‘xshamaydi, ammo har biri o‘zida yo‘q narsani orzu qiladi. Gon his-tuyg‘usiz bo‘lishni orzu qiladi, chunki u his tuyg‘ularini boshqara olmaydi. Yun Chjega esa qo‘rquv notanish his. Ammo aynan qo‘rquvning yo‘qligi uning ko‘plab tavakkalchiligiga sabab bo‘ladi.
Uchinchi qism eng ta’sirlisi. Chunki hislarni taniy olmaydigan bola uchun ham shunday on keladiki, u oqibatini o‘ylamay kimgadir ishonmoqchi bo‘ladi ya’ni go‘yoki sevib qoladi.
«Bodom» fasllar bilan uyg‘un tarzda rivojlanadigan asar. Qahramonning eng yoqimli holatlari quyoshli yoz kunlari bilan bog‘liq. Qorli dekabrda esa uning hayotini butunlay o‘zgartirib yuborgan fojea ro‘y beradi. Bahor Yun Chje uchun o‘zining boshqalardan farqini eng qattiq his qiladigan davr. Kech kuz esa, aksincha, uning tamoman yangi qiyofada namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi – u ilk bor chindan yig‘lay oladi va chindan kulganday bo‘ladi.
Yaxshi bola bo‘lish qiyinmi?
Bolalar uchun yozilgan kitoblarimiz «ota-onani hurmat qil», «yolg‘on gapirma», «yaxshi bola bo‘l», «kattalarga quloq sol»ishga undaydi, ya’ni avvalida xulosa, keyin shunga moslab hayotdan misol keltiriladi. Ko‘pincha bolaga qanday gapirish, qanday yurish, qanday o‘ylash kerakligi o‘rgatiladi. Lekin zamonaviy bola shu qadar oddiy o‘ylaydimi? Uni pand-nasihat yoki qoralash, maqtash bilan tarbiyalab bo‘ladimi? Qahramonlar juda aniq ikkiga bo‘linadi – bu yaxshi, bu yomon. Yaxshi bola hech qachon adashmaydi, yomon bola hech qachon tuzalmaydi. Holbuki, hayotda inson hamisha ikki oraliqda yashaydi.
«Bodom kitobida» aksincha avvalida hayot, oxirida xulosa. Bu yerda hech kim senga: «Sev, lekin me’yor bilan sev» demaydi. «Qo‘rquv yaxshi yoki yomon», deb ham tushuntirmaydi. Va aynan shu bolalar adabiyotining zamonaviy tamoyili. Asar bolaga «qanday yashashni» emas, «qanday his qilishni» o‘rgatadi, his qilmaslik qanday og‘ir ekanini, sevgi qanday tug‘ilishini, qo‘rquv nega kerakligini ichidan ko‘rsatadi. Bu mutaxassislar tili bilan aytganda empatiya orqali tarbiya.
Yun Chjeni shunchaki yaxshi bola deb tan olmaysiz, u shunchaki his qilmaydigan bola. Gon yomon bola emas, u ichki og‘riqlar bilan yashaydigan, hissiyotlarini yashirmaydigan bola. Ular bir-biriga qarshi qo‘yilmagan, balki bir-birini to‘ldirib turadigan ikki inson sifatida berilgan. Bola bu yerda shunday xulosaga keladi: insonni «yaxshi» va «yomon»ga ajratib bo‘lmas ekan-da…. Bu esa bolani hayotga soxta qarashdan saqlaydi.
Asar davomida tayyor xulosa yo‘q. Lekin kitob tugagach, o‘quvchi qalbida og‘ir-og‘ir savollar qoladi: His qilmaslik baxtmi yoki fojea? Qo‘rquv haqiqatan ham keraksizmi? Sevgi insonni qutqaradimi yoki uni orqaga tortadimi? Aynan shu savollar bolada empatiyani paydo qiladi, ya’ni boshqalarni va o‘zini tushunishni o‘rgatadi. Aynan shu tarbiya usuli orqali bola faqat qoidalarni bajaradigan itoatkor emas, balki boshqani tushunishga qodir inson bo‘lib shakllanadi.
***
Yoshligimda o‘qigan o‘sha quyonlar haqidagi ilk kitobdan keyin qanchadan- qancha ertaklar, asarlar o‘qidim. Ammo hali-hanuz o‘sha titilib ketgan kitob muqovasidagi surat — shalpangquloq quyonning mungli qarab turgan ko‘zlarini unutolmayman…
Barno Sultonova
O‘zbekistonda 2025-yilning yanvar-oktyabr oylarida ta’lim sohasidagi bozor xizmatlari hajmi 30,4 trln so‘mni tashkil etgan.
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 2024-yilning mos davri bilan solishtirganda 6,8 foizga oshgan.
Bu jami ko‘rsatilgan bozor xizmatlari umumiy hajmining 3,7 foizini tashkil etadi.
Mazkur davrda ta’lim sohasidagi xizmatlarning umumiy hajmida oliy ta’lim sohasidagi xizmatlar ustunlik qilib, ulushi 46,6 foizni tashkil etgan.
Bugun ikki hududda yomg‘ir yog‘ishi kutiladi
Messi «Mayami» uchun tarixiy sovrinni yutib berdi
O’limning qutilari Indoneziyada toshqinlar natijasida 900 dan oshadi
-
Jamiyat4 days agoСаида Мирзиёева атмосфера ҳавосининг ифлосланиши бўйича йиғилиш ўтказмоқда
-
Iqtisodiyot3 days agoO‘zbekistondan Daniyaga ilk bor oziq-ovqat va quruq meva eksport qilindi
-
Jamiyat5 days ago2 dekabrdan yangilangan Kichik halqa avtomobil yo‘li foydalanishga topshiriladi
-
Iqtisodiyot3 days agoPrezidentning Sirdaryoga tashrifi «River Med Pharm» korxonasidan boshlandi
-
Iqtisodiyot5 days agoO‘zbekistonga eng ko‘p dengiz mahsulotlarini yetkazib bergan davlatlar ma’lum qilindi
-
Jamiyat4 days agoYunusobodda YTH oqibatida avtomobil yonib ketdi
-
Dunyodan4 days agoIndoneziyada bir necha kun ichida 700 dan ortiq kishi halok bo’ldi.
-
Siyosat3 days agoMarkaziy Osiyo mamlakatlari 2026 yilda suvdan foydalanish va suv havzalari tizimiga kelishib olishdi