Iqtisodiyot
O‘zbekistonda soyadagi va norasmiy iqtisodiyot ulushi YaIMning uchdan bir qismiga yetdi
Iyul–sentabr oylarida O‘zbekistonda rasmiy statistikada to‘liq aks etmaydigan faoliyatlar yig‘indisi – kuzatilmaydigan iqtisodiyot – miqdori yana oshdi. Yanvar–sentabr davri yakunlari bo‘yicha bu sektorning YaIMdagi ulushi 33,3 foizga yetgan: yilning birinchi yarmida u 32,9 foiz edi.
YaIM hajmi (9 oy): 1,3 kvadrillion so‘m (taxminan 108,73 mlrd dollar). Real o‘sish sur’ati: 7,6 foiz. Bu ko‘rsatkich 2021 yildan beri eng yuqori daraja bo‘lib, pandemiyadan keyingi tiklanish davridan keyingi eng tez o‘sish hisoblanadi.
Kuzatilmaydigan iqtisodiyot umumiy qiymati: 433,67 trln so‘m (taxminan 36,17 mlrd dollar). U ikki asosiy qismdan iborat: norasmiy sektor (xonadonlar va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshirilgan faoliyat): 333,82 trln so‘m, YaIMning 25,6 foizi. Soyadagi sektor (qonunbuzarlik yoki hisobdan yashirish elementi bor faoliyat): 99,85 trln so‘m, YaIMning 7,7 foizi.
Tendensiya: birinchi yarim yillikka nisbatan norasmiy sektor ulushi oshgan, soyadagi sektor ulushi kamaygan.
Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi — kuzatilmaydigan iqtisodiyot umumiy hajmining 69,4 foizi shu yo‘nalishga to‘g‘ri keladi. Ya’ni, rasmiy hisobga to‘liq kirmagan faoliyatlarning eng katta qismi aynan agrar tarmoqda jamlangan. Xizmatlar sohasi va qurilishda kuzatilmaydigan iqtisodiyotning sohaviy ulushi mos ravishda 36,2 foiz va 35 foiz. Sanoatda ushbu ko‘rsatkich — 10,2 foiz.
Eslatma: bu yerda 69,4 foiz — umumiy hajmdagi ulush, qolgan raqamlar esa sohalar ichidagi ulushlarni ifodalaydi; ular bir-biriga qo‘shib hisoblanmaydi.
Kuzatilmaydigan iqtisodiyotning katta ulushi soliq tushumlari va budjet imkoniyatlariga ta’sir qiladi, mehnat bozori statistikasida ish o‘rinlari va ish haqi bo‘yicha aniq tasavvurni qiyinlashtiradi, ijtimoiy himoya qamroviga ta’sir ko‘rsatadi (rasmiylashmagan faoliyat ishtirokchilari pensiya-sug‘urta tizimlaridan chetda qolishi mumkin).
Shu bilan birga, norasmiy faoliyatning muayyan qismi kichik tadbirkorlik va xonadon xo‘jaliklarining moslashuv mexanizmi sifatida ham yuzaga chiqadi. Ularni bosqichma-bosqich rasmiylashtirish, hisobini yuritish va yengillashtirilgan tartiblar orqali rasmiy iqtisodiyotga o‘tkazish — ko‘plab mamlakatlar qo‘llayotgan amaliyot.
2025 yilning to‘qqiz oyligida YaIM o‘sish sur’ati tezlashgan bir paytda, kuzatilmaydigan iqtisodiyot ulushining 33,3 foizga chiqqani iqtisodiyotning katta qismi hali ham rasmiy hisobdan tashqarida ekanini ko‘rsatadi. Ayniqsa agrar tarmoqdagi ulushning juda yuqoriligi qishloq hududlaridagi xo‘jalik yuritish modellari va hisob-hujjat aylanmasini tartibga solish ishlarini yanada kuchaytirish zarurligini anglatadi.
Ma’lumot uchun, kuzatilmaydigan iqtisodiyot — rasmiy statistikada to‘liq qayd etilmaydigan faoliyatlar yig‘indisi, norasmiy sektor — qonunga zid emas, ammo ro‘yxatdan o‘tmasdan yoki hisobga to‘liq tushmay amalga oshiriladigan faoliyat (masalan, xonadon darajasidagi xizmat va ishlab chiqarish), soyadagi sektor — qonunbuzarlik, soliqdan qochish yoki iqtisodiy faoliyatni yashirish elementlari mavjud bo‘lgan faoliyat.