Jamiyat
“Diqqatni susaytirib, xotirani pasaytiradi” – iflos havo bolalarni qanday kasalliklarga yetaklayapti?
O‘zbekistonda 2022–2024 yillar bo‘yicha salomatlik statistikasida nafas olish tizimi kasalliklari aholining umumiy xastaliklari tarkibida eng yirik ulushni tashkil etdi. Ayniqsa, bolalar orasida bronxit, pnevmoniya, astma va boshqa obstruktiv kasalliklar avvalgiga nisbatan ko‘paygan. Bu holat birinchi navbatda havo sifati bilan bog‘lanmoqda. Kun.uz muxbiri ayni shu mavzuda mutaxassislar bilan bog‘lanib, iflos havo bola organizmini qanchalik zararlashi, kelajakda qanday xavflarni yuzaga keltirishi hamda profilaktik choralar haqida suhbatlashdi.
{Yii::t(}
O’tkazib yuborish 6s
O’tkazib yuborish
2022–2024 yillar bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda nafas olish tizimi kasalliklari aholining umumiy nosog‘lomlik holatida eng yirik ulushni egallagan. 2022 yilda har 100 000 aholiga 13 135,6 ta nafas yo‘llari kasalliklari to‘g‘ri kelgan va bu umumiy xastaliklar jadvalida perinatal davr muammolaridan keyingi ikkinchi o‘rinda qayd etilgan. 2023 yilda mazkur raqam 12 894 taga pasaygan, ammo nafas yo‘llari kasalliklari jadvalda birinchi o‘ringa ko‘tarilgan. 2024 yilga kelib ko‘rsatkich 11 895,9 taga tushgan bo‘lsa-da, statistikaning eng yuqori satridan yana o‘sha nafas yo‘llari kasalliklari joy olgan. Ya’ni uch yil davomida raqamlar nisbatan kamaygan, ammo muammo mohiyatan o‘zgarishsiz qolgan: aholining eng ko‘p kasallanishi aynan o‘pka va nafas tizimi bilan bog‘liq.
Ushbu jarayonning yetakchi sababi – iflos havo. Toshkent va ayrim viloyatlarda PM2.5 va PM10 zarrachalari yilning salqinlashgan oylarida normal me’yordan ancha yuqori bo‘ladi. Ushbu mayda zarrachalar o‘pkaga chuqur kirib, yallig‘lanishni kuchaytiradi, bronxit, astma, pnevmoniya va hatto surunkali obstruktiv o‘pka kasalligi kabi og‘ir holatlarni keltirib chiqaradi.
Mazkur vaziyatdan eng ko‘p zarar ko‘ruvchi toifa bolalar hisoblanadi. Ularning o‘pkasi hali shakllanib bo‘lmagan, immun tizimi to‘liq mustahkamlanmagan va ular kattalarga qaraganda havodagi har bir zarrachaga ancha sezgir. Eng achinarli tomoni, iflos havoni o‘ziga tortayotgan bolalarning o‘pkasini hech kim tekshirmaydi, tanadagi zararli zarrachalarga hech kim “radar” qo‘ymaydi. Shuning uchun ham xavfni sezmaymiz.
YUNISEF ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda har 10 ta bolaning bittasida surunkali nafas olish kasalliklari qayd etiladi. Xususan, mamlakatda 2019–2022 yillar orasida nafas olish tizimi bilan bog‘liq xastaliklar soni 1 million 90 mingdan 1 million 151 minggacha ko‘tarilgan. Pulmonolog Abdulzohid Jo‘rayevning ta’kidlashicha, ayni vaqtda shifoxona va klinikalardagi pulmonologiya bo‘limlariga o‘pka, tomoq, burun shikoyatlari bilan olib kelingan bolalar soni ham keskin ortgan.
“Oldin bronx-o‘pka masalalari bilan asosan katta yoshdagilar murojaat qilgan bo‘lsa, oxirgi yillarda, ayniqsa Toshkent havosining keskin ifloslanishi tufayli bolalar orasidagi holatlar keskin ko‘paydi. Avvallari barcha bemorlarning taxminan 80 foizi kattalar, 20–25 foizi bolalar bo‘lgan. Hozir esa bu nisbat keskin o‘zgargan: 20–25 foiz kattalar, 70–75 foiz holatlarda esa yosh bolalar kasallanmoqda. O‘RVI mavsumida oxirgi ikki-uch yil ichida kasalxonalarda hatto koridorlarda ham joy qolmayapti. Buning natijasida uzoq muddat davolanishi talab etiladigan bemorlarga ham isitmasi tushib, yo‘tal kamaygandan so‘ng 3-5 kun ichida javob berib yuborilyapti. Bu xastalikning to‘liq bartaraf etilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin”, – deydi pulmonolog.
Bolalarning o‘pka hujayralari hali to‘liq shakllanmagan bo‘ladi. Ya’ni ular nafas olgan har bir mikrozarracha: PM2.5 bo‘ladimi, sanoat tutuni bo‘ladimi, tanaga oson kiradi, chiqmaydi va o‘sish jarayonini to‘xtatadi. Buning natijasida taxminan 10–15 yildan so‘ng, “Nega yoshlarimizda allergiya ko‘paydi?”, “Nega bolalar tez charchaydi?”, “Nega astma bilan bog‘liq kasalliklar soni oshib ketdi?” degan savollar o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Aslida esa javob bugungi havoda.
“Iflos havoda eng katta xavf guruhiga aynan besh yoshgacha bo‘lgan bolalar kiradi. Chunki bu yoshda balg‘am chiqarish funksiyasi yetarlicha rivojlanmagan bo‘ladi. Besh yoshdan keyingina mazkur mexanizm shakllana boshlaydi. Shuning uchun havodagi zaharli moddachalar bolalarning bronx-o‘pka tizimini tezda zararlaydi: nafas yo‘llariga chuqur kiradi, ularni quritadi, surfaktant tizimining faolligi pasaygani sababli bakterial va virusli infeksiyalar uchun qulay sharoit hosil bo‘ladi. Bu, albatta, xavotirli holat”, – deydi Abdulzohid Jo‘rayev.
Masalaning yana bir jihati – aqliy rivojlanish. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, PM2.5 yuqori bo‘lgan hududlarda ulg‘aygan bolalarda diqqat sustlashuvi, xotira pasayishi, hatto IQ ballining biroz tushishi ham kuzatilgan. Chunki miya ham kislorodga to‘liq tayangan holda ishlaydi. Havoda kislorod kam, zararli zarralar ko‘p bo‘lsa, bola miyasiga boradigan “toza yoqilg‘i” ta’minoti kamayadi va bu o‘z-o‘zidan rivojlanish jarayoniga ta’sir etmay qolmaydi. Biz esa hali ham “zamonaviy bolalar shunaqa” deb o‘zimizni ovutamiz. Yo‘q, zamonaviy bola unaqa emas: zamonaviy havo shunaqa.
“PM2,5 dispers zarralarining bola organizmiga ta’siri bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotda iflos havo oqibatida 5 yoshli bolalarda karotid arteriyalar (bosh miyaga qon olib boradi) elastikligi pasaygani aniqlangan. Qon bosimida o‘zgarish topilmagan bo‘lsa-da, tomir devorining cho‘ziluvchanligi buzilgan. 2021 yilda chop etilgan yana bir katta tadqiqotda 4300 dan ortiq bola 5 yil davomida kuzatilgan, ularda sistolik va diastolik qon bosimi o‘rtacha 2 mm simob ustuniga oshgan. Bu kichik o‘zgarishdek ko‘rinishi mumkin, biroq uzoq yillik ta’sir natijasida gipertenziya va hatto ateroskleroz xavfini oshirishi isbotlangan”, – deydi Osaka universiteti “Yurak qon-tomir jarrohligi” yo‘nalishi 4-bosqich doktoranti Ulug‘bek Yaxshimurodov.
Keyingi yana bir og‘riqli fakt: iflos havo homilador ayolga ikki baravar yomon ta’sir qiladi. Ona PM2.5 dispers zarralar bilan qoplangan havodan nafas olsa, bu bevosita chaqaloqning o‘sishiga, vazniga, hatto tug‘ilish muddatining o‘zgarishiga ham sabab bo‘ladi.
“2025 yil boshlarida Xitoyda o‘tkazilgan yirik tadqiqot (Lancet oilasiga mansub jurnalda chop qilingan) shuni ko‘rsatdiki, iflos havodagi organik moddalar homilador ayollarda embrionning tug‘ma yurak nuqsonlari xavfini 11–20 foizgacha oshiradi. Tadqiqotda 5000 dan ortiq homilador ayollar ishtirok etgan. Aniqlanishicha, PM2.5 tarkibidagi metall zarrachalar ham o‘pkadan qonga o‘tib, butun organizm bo‘ylab patologik jarayonlarni qo‘zg‘atishi mumkin”, – deydi tadqiqotchi Ulug‘bek Yaxshimurodov.
Mutaxassisning ta’kidlashicha, iflos havo tarkibidagi organik moddalar va metall zarrachalar organizmda reaktiv kislorod moddalarini ko‘paytiradi, ular DNK, oqsillar va hujayra membranasini zararlaydi. Aniq mexanizmlar hali to‘liq isbotlanmagan, biroq yuqorida tilga olingan Xitoydagi tadqiqot tug‘ma yurak nuqsonlarining ko‘payishi orqali genetik darajadagi ta’sir ehtimolini isbotlab beradi.
Asosiy masala – bugun havo qandayligida emas. Masala – 10-20 yil keyin jamiyat qanday bo‘lishida: bugungi avlod qanday tana bilan o‘lg‘ayishida. O‘pkaning rivojlanishi 18–20 yoshgacha davom etadi. Hozirgi havodan “o‘pkani to‘ldirayotgan” bola kelajakda aynan shunday, ya’ni ifloslangan o‘pka bilan yashaydi. Bu o‘zgarishlar esa qaytarilmaydigan jarayon.
“Hozirda bolalarda astmaoldi holatlar, boshqa obstruktiv kasalliklar keskin ko‘paygan. Bular o‘pkaning tiriklik sig‘imi pasayishiga, havo almashinuvi va qon aylanishining buzilishiga, o‘pkaning rivojlanmay qolishiga olib keladi. Oqibatda bolalar katta yoshga nosog‘lom o‘pka bilan o‘tadi. Kislorod yetishmasligi esa keyinchalik yurak-qon tomir, endokrin, nerv, jigar va detoksifikatsiya tizimlarida surunkali muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday bolalar jismoniy yuklamaga chidamsiz, motivatsiyasi past bo‘ladi, negaki kislorod tanqisligida organizm boshqa narsani emas, faqat nafasni “o‘ylaydi”, – deydi pulmonolog Abdulzohid Jo‘rayev.
Osaka universiteti doktoranti Ulug‘bek Yaxshimurodov fikricha, bolani “kattalarning kichik shakli” deb qabul qilish katta xato. Chunki go‘dak organizmi yetuk odamnikidan tubdan farq qiladi. Uning tanasida iflos havo ta’sirini og‘irlashtirib yuboradigan bir nechta omillar bor:
Birinchidan, bolalar kattalarga nisbatan ancha tez nafas oladi. Masalan, 70 kilogrammli katta odam bir daqiqada o‘rtacha 16–20 marta nafas olsa, bolalarda bu ko‘rsatkich sezilarli darajada yuqori. Shu sababli har bir kilogramm tana vazniga to‘g‘ri keladigan havo hajmi kattalarnikidan ancha ko‘p bo‘ladi. Demak, havo tarkibida qattiq zarrachalar bo‘lsa, bolalar uni ko‘proq miqdorda qabul qiladi.
Ikkinchi omil, bolaning hali rivojlanish bosqichida bo‘lgan organizmi. Nafas olish va yurak-qon tomir tizimi 18–20 yoshgacha shakllanib boradi. Tabiiyki, iflos havo o‘sish jarayonidagi, himoyasi hali to‘liq shakllanmagan organlarga kattalarga qaraganda ko‘proq zarar yetkazadi. Mutaxassis buni oddiy misol bilan tushuntiradi: kattiq kuch bilan urilgan shapaloq kattalarga ta’sir qilmasligi mumkin, lekin aynan shu kuch bolani yiqitadi.
Uchinchi omil, turmush tarziga borib taqaladi. Kattalar aksariyat vaqtini yopiq binolarda o‘tkazadi, bolalar esa kunduz kuni asosan ko‘chada o‘ynaydi. Bu esa ularni ifloslangan tashqi havo bilan ko‘proq to‘qnashlashtiradi. Shuningdek, bolalarning bo‘yi past bo‘lgani uchun ular yer sathiga yaqinroq hisoblanadi, iflos zarrachalarning eng ko‘p to‘planadigan hududi ham aynan shu qatlam sanaladi.
Pulmonologning ta’kidlashicha, masala faqat havoning ifloslanishi bilan cheklanmaydi. Nafas tizimi kasalliklariga mo‘ljallangan shifoxonalar va davolanish o‘rinlari ham yetishmasligi kabi muammolar mavjud.
“Bronx-o‘pka bo‘yicha shifokorlarni ko‘paytirish, qayta tayyorlash, bu yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlarni kengaytirish zarur. Chang tarkibi, zararli elementlar, shamol yo‘nalishi bo‘yicha monitoring tizimilari takomillashtirilishi kerak. Kasalxonalarda joy yetishmayotgani bois bemorlar holati barqarorlashgach tezda uchastka shifokoriga chiqarilmoqda. Lekin uchastka shifokorlari bunday murakkab davomli reabilitatsiyani har doim bajara olmaydi”, – deydi Abdulzohid Jo‘rayev.
Iflos havoning bola tanasini zararlashini sekinlashtirish yoki tibbiy jihatdan to‘xtatish uchun qanday individual choralarni ko‘rish mumkin?
IQAir ko‘rsatkichini kuzatib boring:
0–100: ko‘chaga chiqish mumkin.
100–150: ehtiyotkorlik bilan, ayniqsa, bronx-o‘pka kasalligi bor bolalarda.
150–200: hatto sog‘lom bolalar uchun ham ko‘chaga chiqmaslik lozim.
200+: juda xavfli, teratogen ta’sirga ega, umuman tashqariga chiqmaslik kerak.
Ko‘chaga chiqishda N95 yoki KN95 respiratorlarini taqish zarur, oddiy niqoblar yordam bermaydi.
Bolaga burun-tomoqni kuniga 3 marta chayishni o‘rgatish.
Xonani faqat kechasi (23:00–03:00) shamollatish, bu vaqtda chang miqdori pastroq bo‘ladi.
Xonada chang yig‘adigan buyumlarni saqlamaslik: yumshoq o‘yinchoqlar, qalin parda, par yostiqlar, qalin gilamlar.
Uyni kuniga ikki marta nam latta bilan tozalash, ayniqsa eshik-deraza va mebel atrofini.
Iloji bo‘lsa, havo tozalagich va namlagich qo‘yish.
Kunduz kunlari deraza va eshiklarni ochiq qoldirmaslik.
Intervyuni to‘liq holda Kun.uz’ning YouTube’dagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.
Jurnalist Diyoraxon Nabijonova
Operatorlar Ziyaddin Mamatjonov, Abdulloh Sodiqaliyev
Montaj ustasi Shohruzbek Abdurayimov