Iqtisodiyot
Oltindan tushgan daromadlar suveren boylik jamg‘armasiga yo‘naltirilishi kerakmi?
Markaziy bank raisi bu savolga “shart emas” degandek javob bergan edi. Biroq oltin narxi rekord darajaga chiqib turgan, O‘zbekiston esa oltin sotishdan katta daromad olib turgan bir paytda, bir savol o‘rtaga chiqadi: “Ortiqcha daromadni nima qilish kerak?” Kun.uz kolumnisti, iqtisodchi Ahliddin Malikov odatdagidan ko‘proq tushumlar to‘g‘ri tasarruf etilmasa, iqtisodiy muammolar yuzaga kelishidan ogohlantiradi.
Tramp boshlagan savdo urushi va geosiyosiy notinchlik oqibatida AQSh dollarining zaiflashgani hamda global oltin narxlarining rekord darajada ko‘tarilgani haqida avvalgi maqolamizda yozgan edik. Yirik oltin eksportchisi sifatida O‘zbekiston bu tendensiyadan sezilarli foyda ko‘rdi. Joriy yil avgustida O‘zbekistonning oltin eksporti 8,4 mlrd dollarga yetib, o‘tgan barcha davrlar uchun rekord darajani qayd etdi. Bu davr mobaynida oltin eksporti jami tovarlar eksportining qariyb yarmiga yetgan.
Yil yakuniga qadar mo‘ljallangan oltin ko‘rsatkichlari yanada hayratlanarliroq: 2025 yil oxirigacha O‘zbekistonda oltin qazib olish hajmi 118 tonnaga yetishi kutilmoqda. Bu esa hozirgi bozor kotirovkalarini hisobga olganda oltin eksporti iqtisodiyotimizga 14 milliard dollardan ortiq daromad keltirishini anglatadi.
Biroq bu raqamlar ortida murakkab makroiqtisodiy savollar yashiringan:
Bu ulkan daromadlarni qanday boshqarish kerak?
Ushbu daromadlardan paydo bo‘lgan ortiqcha likvidlilik sterilizatsiya qilinmasa, qanday iqtisodiy xavf-xatarlar kelib chiqishi mumkin?
Bunda davlat boylik jamg‘armasining roli qanday bo‘lishi kerak?
Quyida ushbu masalalarni tahlil qilamiz.
Oltin daromadlarining inflyatsion oqibatlari
Oltin kotirovkalarining rekord darajada qimmatlashishi fonida (1 unsiya – $3800) O‘zbekistonga oltindan kelayotgan favqulodda yuqori daromadlar makroiqtisodiy barqarorlikka, xususan, inflatsiyaga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida turli qarashlar yuzaga chiqa boshladi.
Masalan, Markaziy bank raisi yaqinda bo‘lib o‘tgan matbuot anjumanida oltin “avtomatik stabilizator” funksiyasiga ega ekani tufayli neft kabi tovarlarga qo‘llanadigan ortiqcha daromadlarni jamg‘arish mexanizmi oltin uchun to‘liq mos kelmasligi mumkinligini ta’kidladi. Ya’ni oltin narxlari neft narxlaridan farqli o‘laroq, global noaniqlik davrida aynan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari qiynalayotgan paytda ko‘tarilishga moyil. Bunday holatda oltin eksportidan olingan ortiqcha daromadlar tabiiy ravishda barqarorlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, deb tushuntiriladi bayonotda.
To‘g‘ri, global beqarorlik yoki iqtisodiy turg‘unlik paytida oltin “avtomatik stabilizator”, ya’ni avtomatik barqarorlashtiruvchi vazifasini o‘tashi haqidagi fikrlar asosli. Ammo ushbu kontekstda mamlakatning o‘ziga xos iqtisodiy holati e’tibordan chetda qoldirilmasligi lozim.
Hozir dunyo ma’lum darajada iqtisodiy noaniqliklarga yuz tutgani tufayli oltin narxlari rekord darajada oshayotgan bo‘lsa-da, hali global iqtisodiyotda inqiroz yoki turg‘unlik sodir bo‘layotgani yo‘q. Bundan-da muhimrog‘i, O‘zbekiston hozirda kuchli iqtisodiy o‘sishni boshdan kechirmoqda – yilning birinchi yarmida 7,2 foizga o‘sgan. Bunday yuqori o‘sish – kuchli ichki talab, eksport hajmining sezilarli darajada oshgani va pul o‘tkazmalari hajmining barqaror ko‘payib borayotgani bilan izohlanmoqda. Shuningdek, iqtisodiyotda keng ma’nodagi pul massasi (M2) o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 29,6 foizga o‘sib, 324,4 trillion so‘mni tashkil etgan. Bu ayni paytda mamlakatimiz iqtisodiy “bum”, ya’ni yuksalish fazasida ekanini ifodalaydi.
Bunday muhitda, ya’ni umumiy talabning oshishi allaqachon inflyatsion bosim yaratayotgan paytda oltin daromadlaridan kelayotgan qo‘shimcha likvidlilik narxlar o‘sishining yanada kuchayishiga hissa qo‘shadi. Zotan qimmatlagan oltindan keladigan qo‘shimcha daromadlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri ichki iqtisodiyotga kiritish, ya’ni ularni budjetga yo‘naltirish budjet xarajatlarini shishiradi va mavjud inflatsiya bosimini kuchaytiradi. Bu Markaziy bankning inflatsiyani jilovlash bo‘yicha sa’y-harakatlari ta’sirini kamaytiradi va inflyatsion targetlash siyosatini amalga oshirishda qiyinchilik tug‘diradi.
Bundan tashqari, kelajakda oltin narxi pasayib ketadigan bo‘lsa, oltin narxlari oshishi evaziga shishib ketgan budjet xarajatlarini qisqartirish siyosiy jihatdan qimmatga tushishi mumkin. Ya’ni yuqori davlat xarajatlari orqali moliyalashtiriladigan davlat xizmatlari va ijtimoiy loyihalarni to‘satdan qisqartirishni aholiga tushuntirish qiyin bo‘ladi. Bu esa tashqi qarzning kengayishi borasidagi xavotirlarni kuchaytiradi.
Oltin eksportining real almashuv kursiga ta’siri
O‘zbekiston oltin eksport qilib, xorijiy valuta (asosan AQSh dollari) oladi. Valutaning bu oqimi ichki bozorda dollar taklifini oshiradi. Talab va taklifning asosiy tamoyillariga ko‘ra, valuta taklifining oshishi boshqa barcha sharoitlar teng bo‘lganda, uning narxi pasayishiga (ya’ni dollarning so‘mga nisbatan qadrsizlanishiga) olib keladi. Shu o‘rinda, oltin eksportidan olingan daromadlar oqimi real samarali almashuv kursining mustahkamlanishiga hissa qo‘shishi mumkinligini alohida ta’kidlash lozim. Ushbu holat O‘zbekistonning resurslarga bog‘liq bo‘lmagan eksport sektorlari raqobatbardoshligiga putur yetkazishi mumkin.
“Golland kasalligi” yoki “resurs qarg‘ishi” deb ataladigan hodisa bor. Bunda bir sektordagi (masalan, tovarlar) yuqori darajada o‘sish valuta mustahkamlanishiga olib kelib, boshqa sektorlarning xalqaro bozorlarda raqobatbardoshligini zaiflashtiradi.
Bizdagi real ayirboshlash kursi 2018 yil yanvariga nisbatan taxminan 16 foizga va Markaziy bank bazaviy davr deb hisoblaydigan 2019 yil sentabriga nisbatan 10,6 foizga mustahkamlangan. Bu ketishda ayirboshlash kursiga sezgir sohalarda eksport pasayishi va kelajakda qimmatbaho metallar eksportiga bog‘liqlikning yanada ortishi kelib chiqishi mumkin.
Xomashyo eksportiga kuchli bog‘liq bo‘lgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qazilma boyliklar eksportidan keladigan kutilmagan yuqori daromadlar qisqa muddatli farovonlikka olib kelsa-da, uzoq muddatda, agar ortiqcha likvidlilik sterilizatsiya qilinmasa, yuqoridagi sabablarga ko‘ra strukturaviy muvozanatsizlik va iqtisodiy zaiflikka sabab bo‘ladi.
Suveren boylik jamg‘armalarining makroiqtisodiy barqarorlikdagi roli
Suveren boylik jamg‘armalari (SBJ) tabiiy resurslar eksportiga tayanadigan davlatlar uchun eksport daromadlaridagi kutilmagan o‘zgaruvchanlikni boshqarish va uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, ular kelajak avlodlar manfaati yo‘lida milliy aktivlarni saqlash va boshqarish uchun tashkil etiladi va ko‘pincha to‘lov balansi profitsitlari yoki neft, gaz yoki oltin va mis kabi tabiiy resurslardan olingan daromadlar hisobidan moliyalashtiriladi. SBJning asosiy makroiqtisodiy funksiyalari uchta asosiy maqsad atrofida aylanadi:
1. Fiskal barqarorlashtirish
Oltin, neft yoki boshqa xomashyo narxlari tez sur’atda o‘sganda, ulardan olinadigan yuqori daromadlarni yumshatish mexanizmi bo‘lmasa, hukumatlar prosiklik fiskal siyosat yuritish xavfiga duch keladi. Prosiklik fiskal siyosat deganda iqtisodiy yuksalish davrida xarajatlarni oshirish, iqtisodiyot pasayish paytida esa xarajatlarni qisqartirish tushuniladi. Bu iqtisodiy sikllarni kuchaytiradi va beqarorlikka olib keladi.
Bunday hollarda SBJ bufer vazifasini o‘taydi. Yuqori tovar narxlari va ortiqcha daromadlar davrida mablag‘lar SBJga yo‘naltiriladi, bu esa ortiqcha xarajatlar me’yordan oshib ketishining oldini oladi. Aksincha, iqtisodiy pasayish paytida hukumatlar budjetni kutilmagan narx o‘zgarishlaridan ihotalash va fiskal barqarorlikni ta’minlash uchun zarur davlat xizmatlarini moliyalashtirish uchun jamg‘armadan mablag‘ jalb qilishlari mumkin.
2. Inflatsiyani boshqarish va monetar siyosatni qo‘llab-quvvatlash
Xomashyo eksport qiluvchi mamlakatlarda markaziy banklar uchun muhim muammo – katta valuta oqimlaridan kelib chiqadigan inflatsiya bosimini boshqarish. Xomashyo daromadlari mahalliy valutaga aylantirilib, ichki iqtisodiyotga kiritilganda, ular pul massasi va umumiy talabni oshiradi, bu esa potensial ravishda yuqori inflatsiyaga olib keladi.
SBJ bu muammoni sterilizatsiya qilish orqali hal etadi. Kutilmagan valuta daromadlarini fondga yo‘naltirish va ularni chet elga investitsiya qilish orqali SBJ bu ortiqcha likvidlilikni ichki iqtisodiyotdan samarali ravishda olib tashlaydi. Bu narxlarga yuqori bosimni pasaytiradi va markaziy bankning inflatsiyani targetlash maqsadlariga erishish bo‘yicha sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
Bunday sterilizatsiya mexanizmisiz Markaziy bank iqtisodiy o‘sishni bo‘g‘ishi mumkin bo‘lgan qattiq monetar siyosatini qo‘llashga majbur bo‘lishi mumkin.
3. Real almashuv kursini boshqarish va “Golland kasalligi”ning oldini olish
Xomashyo eksportidan olingan katta valuta oqimlari real almashuv kursining sezilarli darajada mustahkamlanishiga olib kelishi mumkin. Kuchliroq milliy valuta importni arzonlashtirsa-da, u bir vaqtning o‘zida noresurs eksportni qimmatlashtiradi va xorij bozorlarida raqobatbardoshligini kamaytiradi. Bu holat ishlab chiqarish va boshqa savdo qilinadigan sektorlar zaiflashuvi tufayli iqtisodiyotni bitta tovarga haddan tashqari bog‘liq qilib qo‘yadi.
SBJ tovar daromadlarining bir qismini chet elga investitsiya qilish orqali bu xavfni yumshatadi. Ushbu offshor investitsiyalar valutaning mahalliy valutaga zudlik bilan konvertatsiyasini kamaytiradi, shu bilan ayirboshlash kursiga yuqori bosimni yumshatadi va noresurs sektorlar raqobatbardoshligini saqlab qolishga yordam beradi.
Xalqaro tajribadan misol keltiradigan bo‘lsak, Norvegiyaning 1,9 trillion AQSh dollariga teng aktivlarga ega Pensiya jamg‘armasi neft va gaz sektoridan olingan ortiqcha daromadlarini xalqaro aksiyalar va ko‘chmas mulk bozorlariga investitsiya qiladi. Ushbu offshor investitsiya strategiyasi neft daromadlarining katta qismini sterilizatsiya qiladi va ularning ichki iqtisodiyotga kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaydi. Aks holda, bu milliy valutaning sezilarli mustahkamlanishiga va inflatsiya bosimiga olib kelishi mumkin edi. Ushbu mexanizm Norvegiyaning neftga aloqador bo‘lmagan tarmoqlari raqobatbardoshligini saqlab qolishda muhim rol o‘ynadi.
Shuni ham qayd etish lozimki, Norvegiyadagi belgilangan fiskal qoidaga ko‘ra, jamg‘armaning kutilayotgan real daromadining faqat 3-4 foizinigina davlat budjetida sarflash mumkin. Ushbu qoida hukumat xarajatlarini o‘zgaruvchan neft daromadlaridan samarali ravishda ajratib turadi, prosiklik fiskal siyosatning oldini oladi.
Yana bir misol sifatida yirik mis eksportchisi bo‘lgan Chili davlatining Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlashtirish jamg‘armasini aytish lozim. Ushbu suveren jamg‘arma Chiliga siklga qarshi fiskal siyosat yuritishga imkon beradi, iqtisodiy yuksalish davrida mablag‘larni jamg‘arib, pasayish paytida xarajatlarni moliyalashtirishga yordam beradi. Natijada bu jamg‘arma iqtisodiyotni mis narxlarining keskin o‘zgaruvchanligidan ihotalashda muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘sish-tushish sikllarining oldini olish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni bevosita qo‘llab-quvvatlaydi.
O‘zbekiston konteksti: Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi
O‘zbekistonda hozir Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi (TTJ) suveren boylik fondi sifatida faoliyat yuritadi. U muhim moliyaviy vosita bo‘lishiga qaramay, makroiqtisodiy barqarorlashtirish jarayonida faol emas. Nega?
Norvegiya yoki Chili SBJlaridan farqli o‘laroq, TTJ asosan O‘zbekiston ichidagi yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga qaratilgan bo‘lib, ko‘proq ichki yo‘nalishga ega. Ushbu yondashuv milliy rivojlanishga hissa qo‘shsa-da, xomashyodan olingan kutilmagan daromadlarni tashqi sterilizatsiya va makroiqtisodiy buferlashda faol rol o‘ynamaydi. Shu bilan birga, u Norvegiyadagi kabi qattiq fiskal qoida ostida ishlamaydi, bu esa prosiklik fiskal siyosatga olib kelishi mumkin. Natijada davlat xarajatlari rekord darajada o‘sayotgan oltin daromadlariga qarab oshib ketaverish ehtimoli yuzaga keladi.
O‘zbekistonning oltin daromadlarini uzoq muddatli makroiqtisodiy barqarorlik yo‘lida samarali ishlatish uchun TTJni strategik qayta yo‘naltirish yoki yangi, maxsus SBJni tashkil etish zarur.
Yuqorida misol keltirilgan xalqaro ilg‘or tajribalardan o‘rnak olgan holda, TTJ makroiqtisodiy barqarorlashtirish mandatini birinchi o‘ringa qo‘yishi, qat’iy fiskal qoidalarni joriy etishi va offshor yo‘naltirilgan investitsiya strategiyalarini ishlab chiqishi lozim. Shuningdek, jamg‘armaning mustaqilligi, shaffofligi va hisobdorligini ta’minlash uchun huquqiy va institutsional asosni mustahkamlash zarur.
Ahliddin Malikov,
iqtisodchi