Mahalliy
Eshitilmagan dard yoki qarg‘ish toshni yoradimi?
Nimadandir yoki kimdandir g‘azablanganda qarg‘ayotgan odamni ko‘rganmisiz, qalbingizdan o‘shanda nimalar o‘tgan?
Internetga kirsangiz qarg‘ishga bag‘ishlangan maqolalarga, qarg‘ish olmaslik to‘g‘risidagi nasihatlarga, hayotni o‘zgartirishga qodirligi haqidagi faktlarga, videolarga duch kelasiz.
Bugungi aytmoqchi bo‘lganimiz qarg‘ishning kuchi haqida emas… unga boshqa tomondan qarash, aytaylik qarg‘ayotgan odam nima yo‘qotadiyu nima topadi? Yo‘q bu maqola qarg‘ish noto‘g‘ri bo‘lsa o‘ziga qaytishi yoki yaqiniga “urishi” haqida ham emas…
Qarg‘ish qoralamoq(mi?)
“O‘zbek tili etimologik lug‘ati”da qarg‘ish yomonlik tilab aytiladigan so‘zlar deb izohlangan. “Qadimgi turkiy tillar etimologik lug‘ati”da ham shunday ma’noni anglatgan bu so‘z “la’natlash” ma’nosidagi qarig‘ fe’lidan yasalgan, ya’ni qarg‘amoq so‘zi ildizidagi qar, kar, qara so‘zlari “la’natlash, g‘iybat, orqadan zarba berish, haqorat” ma’nolarida keladi deyilgan. Yana ushbu lug‘atda qarg‘ish so‘zining ildizi “qoraga bo‘yash” ma’nosida izohlanganini ham ko‘ramiz.
O‘zi inson nima uchun qarg‘aydi, xunuk va bir-biridan qo‘rqinchli iboralarni nega tilga oladi, masalan: “og‘zingdan qoning kelsin”, “juvormag bo‘l”, “yomonliging bolangga ursin”. Ushbu qarg‘ishlar juda qo‘rqinchli va halokatli yo‘lga yetaklaydigandek. Axir, og‘izdan qora qonning kelishini yoki do‘zaxda yonishni tasavvur qilishning o‘zi dahshat ekan, nima uchun bu gaplar aytiladi yoki aytilmasa muammo hal bo‘lmaydimi?
Qarg‘amoq — bu so‘z aytilishdan oldin ruhdan boshlanadigan qoralikmi? Odamning tafakkuri o‘sha paytda chuqur qorong‘ulikka kirib ketadi va o‘sha qorong‘ulik so‘zga aylanadimi?
Inson nega qarg‘aydi? Psixologiyada javobi bor…
“Men, psixolog sifatida ham, oddiy ayol va inson sifatida ham bu temaga negadir qiziqaman, deb yozadi o‘z kanalida psixolog Madina Miytan. — Masalan, kuzatuvlarimga ko‘ra odamlarimiz turli nohaqliklarga, adolatsizliklarga javoban qo‘llaydigan iboralarimiz bor: “Xudoga soldim”, “Xudo jazoingni bersin”, “Do‘zaxga o‘tin bo‘l”, “Bolalaringdan qaytsin” va hokazo. Bu iboralar ortida qanday psixologik jarayonlar yotadi? Buning ilmiy asosi nimada? Birinchidan, bu iboralar insonning o‘z hayoti ustidan nazorat yo‘qolishidan kelib chiqadigan stressning namoyon bo‘lishidir. Adolatsizlikka duch kelganda kuchsizlik hissiyoti paydo bo‘ladi. Inson o‘zining voqealarni boshqara olmasligini anglaganda, noxush his-tuyg‘ular – g‘azab, qo‘rquv, noumidlik yuzaga keladi. Qarg‘ish, bu holatda “o‘zini oqlash mexanizmi” sifatida ishlaydi.”
Psixologning izohlashicha, inson bu paytda o‘zining kuchsizligini tan olishni istamay, voqealarni boshqarishga harakat qiladi – hatto, bu boshqarish yolg‘on va ishonchsiz bo‘lsa ham.
“Qarg‘ish, ya’ni “oliy kuchlar” ga murojaat qilish, nazorat illyuziyasini yaratishga xizmat qiladi, — deydi muallif. — Go‘yo, shu bilan xotirjamlik hissini tuyadi, ammo aslida bunday bo‘lmaydi. Illyuziya bu. Ikkinchidan, bunday emotsional reaksiyalarning gender jihati ham bor. Kuzatishlarimga ko‘ra, ayollar ko‘pincha erkaklarga nisbatan ko‘proq qarg‘aydilar. Bu to‘la stereotip emas, balki ma’lum darajada haqiqatga yaqin. Ayollar ko‘pincha emotsional ekspressionlilikka moyil bo‘lishadi va jamiyat tomonidan qo‘shimcha bosimga erkaklarga nisbatan ko‘proq uchraydilar. Ular hayotida bo‘layotgan nohaqliklarni ifoda qilishda, ayniqsa, oilaviy munosabatlardagi muammolarni ifoda etishda qarg‘ish shaklidagi reaksiyalarni ko‘p kuzatishimiz mumkin. Bu, albatta, jamiyatning ayollar bilan bog‘liq tarbiyaviy va ijtimoiy normalari, ularga qo‘yiladigan talablar, ularning emotsional ekspressionligiga bo‘lgan munosabati bilan ham bog‘liq. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam “Xudoga soldim” kabi iboralar insonning kuchsizlik hissiyoti va stress bilan bog‘liq psixologik holatlarining namoyon bo‘lishi. Bu iboralarning hech qanday samarasi yo‘q, aksincha, ular insonning salbiy his-tuyg‘ularini kuchaytiradi va stressni oshiradi. Mabodo kimdirning qarg‘ishi amalga oshgan bo‘lsa, bu shunchaki tasodif yoki ko‘plab boshqa omillar sabab. Ha, albatta kimnidir dilini og‘ritish va adolatsizlik qilish yomon.”
Mutaxassisning xulosasiga ko‘ra: “kimnidir qarg‘ash orqali agar u amalga oshsa ham baribir xotirjam bo‘la olmaysiz. Sizda tanlov bor, yo sizga qilingan yomon munosabatga sog‘lom yechim topasiz, farqi yo‘q qanday harakatlanasiz (yaxshi odam bo‘lib yoki yomon odam), yokida kuchsiz bo‘lib xudoga solasiz-u esdan chiqarolmay qarg‘ab yuraverasiz….”
Ushbu maqolani o‘qiganimda o‘ylab yurgan savollarimga javob topgandek bo‘ldim. Demak, psixolog ta’kidlaganidek, qarg‘ishning ta’siri ko‘pincha real la’natda emas, balki insonning bunga ishonganida namoyon bo‘ladi. Ishonuvchan odam qarg‘ishni qabul qiladi va o‘z hayotida salbiy narsalarni kuzata boshlaydi, bu fanda faqat ishonchga mos belgilarni ko‘rish mexanizmi deyiladi.
O‘zini o‘zi “jazolaydi”mi?
Umuman olganda qarg‘ishni ijtimoiy bosim quroli desak bo‘ladimi, ha… Qarg‘ish ayniqsa katta yoshlilar yoki “avtoritet” bo‘lgan kishilar tomonidan aytilganda kuchli ta’sir qiladi: qo‘rqitish va nazorat mexanizmiga aylanadi, uyat va ayb hissi orqali odamni “jazolaydi”. Hatto mutaxassislarning fikriga ko‘ra, qarg‘ish insonda aybdorlik, ichki yopiqlik va fobiyalarni shakllantirishi mumkin.
Fan nuqtai nazaridan qarg‘ishning “kosmik kuchi” isbotlanmagan. Ammo uning psixologik va ijtimoiy ta’siri yetarlicha. Bu ta’sir ayniqsa, bolalikdan “qarg‘ishdan qo‘rqish”ni o‘rganganlarda, stress va ruhiy bosimga moyil insonlarda kuchli bo‘ladi.
Aytaylik, bola yomon ish qildi, masalan, birovning haqiga xiyonat. Shu payt onasi: “Boshqa odamga yomonlik qilsang, la’natiga qolasan!” deydi.
Natijada bola nafaqat “jazo”dan, balki karmaga o‘xshash salbiy oqibatdan qo‘rqadi. Bu xulq-atvorni qo‘rquv orqali boshqarish usuli. Bu holatda qarg‘ish — jazo emas, ehtimoliy jazo haqidagi signal. Shunday qilib, odam xatti-harakatini qayta ko‘rib chiqishi mumkin. Shu o‘rinda demak qarg‘ishdan qo‘rqishning tarbiyaviy ahamiyati bor ekanda, deya xulosa chiqarishga shoshilmang, balki bolani qarg‘ishdan qo‘rqishga da’vat qilishdan ko‘ra, nima uchun yomonlik qilish yoki birovning haqiga xiyonat qilish noto‘g‘ri ekanligini tushuntirish muhimroq.
Ba’zi jamiyatlarda qarg‘ish ko‘pincha axloqiy tartib mexanizmi sifatida ishlaydi. Bu haqda sotsiologiyada ham tadqiqotlar bor, etnograf Edvard Evans-Pritchard Sudan va Afrika mamlakatlarinii o‘rganish jarayonida qarg‘ish, jamiyatda huquqiy tizim yo‘qligi bois qo‘rquv orqali nazorat vazifasini bajarganligini ta’qidlaydi. Ya’ni odamlar jinoyatning o‘zidan ko‘ra qarg‘ishdan, la’natlanishdan ko‘proq qo‘rqishgan, chunki bu nafaqat o‘zini, balki oilasini ham qamrab oladi degan ishonch bo‘lgan.
Inson miyasi «hikoya qurishga» moyil…
Shu sababli agar yomon hodisa qarg‘ish aytilgandan keyin sodir bo‘lsa, miya avtomatik ravishda ularni bog‘laydi, go‘yo qarg‘ish ishlagandek, ya’ni voqealar o‘rtasida real bog‘lanish bo‘lmasa ham, odam uni bor deb ishonadi. Xullas, qarg‘ish ko‘pincha uning aytilganida emas, unga bo‘lgan ishonchda yashaydi. Odam o‘zini unga ishontiradi, shunchaki tasodiflarni mantiqiy bog‘laydi, va “qarg‘ish tegdi” degan ssenariyni o‘zi tuzadi.
Qarg‘ish odamning ichki holatini fosh qiladi
Psixologlar fikriga ko‘ra, og‘ir qarg‘ish ortida umidsizlik, alam, o‘zini nochor his qilish, hech narsani o‘zgartirish imkoni yo‘qligi yotadi. Bunday odam aslida “jazolash”ni emas, eshitilishni istaydi. U “men senga yomonlik tilayapman” demayapti, aslida “mening qalbimda yara bor, men nochorman, meni hech kim eshitmadi” deb baqiryapti.
Qarg‘ish bu og‘ir tosh. Uni otgan odam ham, uriladigan odam ham og‘riq his qiladi. Va odamlar munosabatlaridagi haqiqiy yengillik va adolat tosh otilmaganida emas, uni olib tashlaganda boshlanadi. Qalbingizdagi og‘ir tosh — og‘riqli og‘ir so‘zlarni olib tashlang!
Barno Sultonova
Maktablarda qishki ta’til 28 dekabrdan boshlanadi. Bu haqda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi xabar berdi.
Hukumatning 2017 yil 15 martdagi 140-sonli qaroriga muvofiq, 2025-2026-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari uchun qishki ta’til 28 dekabrdan (boshlang‘ich 1-4-sinflarda 27 dekabr — shanba kunidan) boshlanadi.
Ta’til 2026 yil 10 yanvargacha (14 kalendar kun) davom etadi.
2026 yil 11 yanvar yakshanba dam olish kuniga to‘g‘ri kelgani bois, III chorak darslari 2026 yil 12 yanvardan boshlanadi.
Eslatib o‘tamiz, kuzgi ta’til 10 noyabr kuni nihoyasiga yetgan edi.
Havo iflos. Osmon xira. U ham bu holatdan qattiq qayg‘uda edi. Qanday qilib buni to‘xtatish, ekologiyani qutqarishga qanday hissa qo‘shish mumkin? U tashabbus ko‘rsatgisi keldi, keyin sakrab o‘rnidan turdi. Bunday «qutqaruvchi» fikrlar odatda odamga oqshom, ko‘zini shiftga tikib, o‘zini hamma narsaga qodir deb o‘ylagan payti keladi.
– Tandir! – deb baqirib yubordi. Topdim, ha-a, mana havo nega iflos!
Hammasiga tandir aybdor!
Shu zahoti uning xayolida ulug‘ reja chaqnab ketdi: «O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman!»
Qilichini devorga ilib qo‘ygan Don Kixotday g‘urur bilan o‘z-o‘ziga shivirladi: «Bir marta qilichimni ishga solsam, hamma tandir yiqiladi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «topilma»dan shunchalar xursand bo‘lib ketganidan paypoqni teskari kiyib, ko‘chaga chiqdi:
– Hoziroq topshiriq berishim kerak!
Uning xayolida shundoq ulug‘ manzara paydo bo‘ldiki, hozirgina insoniyat taqdirini o‘zgartirib yubordi go‘yo. Ko‘zlari yonib, ichida g‘urur bilan yana o‘sha gapni qaytardi:
– O‘zbekistondagi barcha tandirlarni yo‘q qilaman! Qilichimni bir ishga solsam tamom! Havo tozarib ketadi!
Yo‘l-yo‘lakay ketarkan ichida yana bir ovoz unga tinchlik bermaydi: «Eh, qaniydi odamlar mening naqadar aqlli, hech kimnikiga o‘xshamaydigan topqir, kreativ fikrli ekanimni bilishsa edi…»
U xayoliga kelgan bu ulug‘vor va g‘ayritabiiy «kashfiyot»dan shu qadar xursand ediki, go‘yo Nyuton olmani emas, tandirni kashf qilgandek…
U barcha qo‘l ostidagi xodimlariga o‘ylagan g‘oyasini aytdi. «Biz nimalarga qodir ekanligimizni ko‘rsatib qo‘yishimiz kerak, biz havo ifloslanishiga befarq emasligimizni, tabiatni, insoniyatni ardoqlashimizni isbotlash vaqti keldi»…
Barcha bir ovozdan har doimgidek Uning fikrini ma’qulladi. Hatto bir-biriga qarab: «Juda olijanob odam bilan ishlaymiz, fikrlari har doim kreativ, hech kimnikiga o‘xshamaydi», deya faxrlanib ham qo‘yishdi.
Mana o‘sha tandir bilan kurashga otlanish sahnasi: Qo‘llar cho‘ntakda. Yelkalar kerilgan. Qadamlar og‘ir. Tandirbuzarlar non va somsa pishayotgan, issiq havosi odamning yuragini yumshatib yuboradigan tandirlar qarshisiga g‘olibdek chiqib kelishardi. Ular o‘zlarini topqir, vatanparvar, qo‘rqmas, jasoratli, tarix yaratyapmiz, deb his qilishardi.
Ana biri osmonga qarab xo‘mrayib turibdi – go‘yo u hozirgina asr kashfiyotini qilib qo‘ygandek, ko‘zlarida tantana….
Hammasi bir vaqtda o‘ljasi tashlangan sherdek olg‘a yurdi. Qadamlarida shoshqaloqlik yo‘q, faqat viqor bor. Go‘yo bu tandir emas, butun bir imperialistik tizim edi. Go‘yo bu dev edi. Go‘yo bu asrlardan beri yashab kelayotgan yovuzlik edi, xalqni uzoq yillar «zaharlab kelgan» maxluq edi. Go‘yo ular tandirga emas, butun bir yovuzlikka qarshi borayapti. Ha tandir ularga og‘zini ochib turgan ajdarhodek ko‘rinib ketdi.
So‘ng barchasi bir vaqtda tishlarini g‘ijirlatdi: «eh, toza havo kushandasi tandiiir»…
Va nihoyat botirlar, shavvozlar, kuchi bilan tog‘ni talqon qiladigan bahodirlar qo‘llariga cho‘kich, bolta, bolg‘a, tosh olib tandirlarni maydalashni boshlashdi. Bahodirlar tandirning issig‘idan, olovdan, achchiq tutunidan qo‘rqmadi, kuchi yetmasa ekskavatorlar gumburlab ishga tushdi.
Ular tandirlarni bo‘laklarga bo‘layotganda har tomondan nafratini oshkor qildi:
– Tandir sen hali havoni iflos qilganingni tan olasan…
– O, tandir, buzib kuningni ko‘rsataman!
– Changingni chiqaraman, tandir!
– O, tandir, sen bilan hisob-kitobim bor!
– Yer bilan yakson qilaman tandir!
Bu oddiy g‘azab emas edi. Bu «mafkuraviy» nafrat edi, bu hojasiga ko‘rsatilayotgan sadoqat, vafo edi. Bu xayoliy dushmanga qarshi haqiqiy jasorat ko‘rsatish zavqi edi.
Yozuvchi Migel Servantesning qahramoni Don Kixotni eslaysizmi? U shamol tegirmonlarini xayolida yovuz dushman deb ular bilan kurashga otlanadi. Tandir ham Don Kixot kurashgan shamol tegirmonlaridek jim edi. Tandirbuzarlar esa Don Kixotdek g‘alabadan masrur edi.
Ular haqida hamma bildi. Shu zahoti mashhur bo‘ldi.
Ular to‘g‘ri, zavodlarni to‘xtatmadi, mashinalarni kamaytirmadi, ko‘mir siyosatiga aralasha olgani yo‘q, chetga ketayotgan gazimizni qaytarish g‘oyasini o‘ylab topmadi…
Ular tandirga qarshi kurash ochgan qahramon sifatida tarixda qoladigan bo‘ldi.
Tandirlar, ya’ni havoni ifloslayotgan ulkan devlar yiqildi, nonlar har yoqqa sochildi. Hisobot tayyor: «Ekologiyani yaxshilash uchun tarixiy kurash olib borildi.»
Ha, «sher»lar g‘alaba qildi, yovuz devlar – tandirlar «o‘ldi».
Faqat osmon hali ham xira…
Barno Sultonova
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning yanvar–oktyabr oylarida jami 33 287 nafar chet el fuqarosi ta’lim olish maqsadida O‘zbekistonga kelgan.
Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davri bilan solishtirilganda 11 307 nafarga yoki 51,5 foizga oshgan.
Joriy yilning 10 oyida O‘zbekistonga o‘qish maqsadida kelgan chet el fuqarolari soni mamlakatlar bo‘yicha quyidagicha:
Hindiston — 14 322 nafar
Turkmaniston — 8 348 nafar
Tojikiston — 2 323 nafar
Pokiston — 1 620 nafar
Xitoy — 1 254 nafar
Janubiy Koreya — 806 nafar
Qirg‘iziston — 696 nafar
Misr — 498 nafar
Filippin — 461 nafar
AQSh — 429 nafar
Turkiya — 333 nafar
Afg‘oniston — 280 nafar
Iordaniya — 175 nafar
Rossiya — 158 nafar
Buyuk Britaniya — 153 nafar
Boshqa davlatlar — 1 431 nafar
Sakkiz yoki o‘n yoshda edimmi, aniq esimda yo‘q, boshlang‘ich sinfda o‘qirdim. Maktab kutubxonasidan ilk olib o‘qiganim ustida quyonchaning surati bor, o‘rtasi titilib, yirtilib ketgani uchun katakli oq qog‘oz bilan yelimlangan ertak kitob edi.
foto:https://livejournal.com
Uni ko‘rsatilgan muddatda yetkazib berish kerak edi, ammo kitobni sira qaytargim kelmagandi. Ertak quyon qo‘rqoqligi uchun o‘zini aybdor his qilishi haqida edi. Bu kitobni yaxshi ko‘rib qolishimga esa…
Uyimizga qarindoshimizning men tengi o‘g‘li mehmonga kelgan va biz ikkalamiz yangi sandiq kataklari ichiga mix bilan suratlar chizgan kunimiz sabab bo‘lgan…
– Mana bu sandiqni kim tirnab tashladi?
Otamning qattiq ovozidan qo‘rqib ketdim.
– Qani bu yerga kel-chi, senam kel, dedi mehmon bolaga otam. Qo‘lida pashsha urgich bor edi. «Qurol»ni havoga sermagancha otam yana o‘sha savolni qaytardi:
– Kim qildi buni, tan olinglar bo‘lmasa xafalashib qolamiz.
Men otamning jahlidan qo‘rqib indamadim, mehmon bola esa sekin ovozda «biz» dedi. Otam keskin ohangda: – Sen qiz shunaqa ish qilishga uyalmasdan yana uning ustiga qo‘rqoq ham ekansan-ku, necha marta aytganman boshingga qilich kelsayam to‘g‘ri gapir deb…
Otam bizni urmadiyu… Ammo qattiq-qattiq gapirdi. Ochig‘i o‘sha kuni rosa xafa bo‘lganman. Axir doimo menga yaxshi qiz bo‘lish kerakligi uqtirilganda. O‘zimni ayblaganman… otam endi meni yomon ko‘rishini, «qizim» demay qo‘yishidan qo‘rqqanman. Yana qo‘rqoqligim, yolg‘onchiligim uchun o‘zimni ayblaganman. Shunday kunlarning birida qo‘limga shu kitob tushib qolgan. Ya’ni qo‘rqoq quyon, u qo‘rqoqligi uchun o‘zini yomon ko‘radi va ayblaydi… Balki o‘zim bilmagan holda bola ongim bilan qalbimdagi og‘riqqa davo izlagandirman. Esimda qolgan mazmuni ertak oxirida quyonchaga onasi: «mening dovyuragim, qo‘rqmasvoyimsan, qanday bo‘lsang ham eng yaxshi bolamsan», deydi…
O‘shanda quyoncha o‘rniga o‘zimni qo‘yib ko‘rganman. Qo‘rqoq va yolg‘onchi bo‘lsam ham ota-onam meni yomon ko‘rmasligiga ishongim kelgandir balki…
Bolalar adabiyoti bizning eng og‘riqli muammomiz. Chunki bolalar haqidagi kitoblarning ko‘pchiligi pand-nasihatlarga boy. Ammo bugun mutaxassislar nasihatli kitoblar bolalar uchun foydali emasligini isbotlamoqda.
«Bolani axloqqa chaqirish emas, ramz orqali qo‘rquvini yengishni ko‘rsatish kerak», deb hisoblaydi amerikalik psixolog Bruno Bettelxaym. Olimning fikriga ko‘ra, bola pand-nasihatli matnni qalbdan qabul qilmaydi, faqat «kattalar tili», deb hisoblaydi.
Jak Zipes (Breaking the Magic Spell) «Sehrli afsunni buzish: xalq ertaklarining radikal nazariyalari» kitobida esa bunday ertaklarni bolalarga ruhiy bosim o‘tkazish deb ta’kidlaydi.
Haqiqiy bolalar adabiyoti haqida gap ketganda Richard Amatoning so‘zlariga ko‘ra, tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish orqali bolalar yangi g‘oyalarni kashf etishlari, o‘z maqsadlariga erishish uchun shaxsiy motivatsiyani oshirishlari mumkinligiga e’tibor qaratadi.
Keyingi paytlarda bizning adabiyotshunoslar ham bolalar asarlari qanday bo‘lishi kerakligi haqida bong urishmoqda.
Bolalar adabiyoti qanday bo‘lishi kerak?
Bu haqida «Mutolaa» loyihasi badiiy muharriri Sa’dullo Quronov facebook sahifasida shunday deb yozadi: «Zamonaviy bolalar adabiyoti nafaqat cho‘pchak aytishi, balki bolaning ruhiy quvvat manbaiga aylanishi, uni jamiyatga moslashtirishi, mustaqil fikrlash va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishi kerak. Ayniqsa, unda ilmiy metodlarga tayangan ta’limiy yondashuv bo‘lishi zarur.
Shu ma’noda, biz ko‘pincha o‘zbek bolalar adabiyotida hanuz an’anaviy didaktika hukmron deb aytib kelyapmiz. Ya’ni asarlarimizda yaxshi qahramon tug‘ilgandan yaxshi, yomonlar esa o‘zi shunday… Yechim ham jo‘ngina, yomonlarning «boshi tanasidan judo etiladi». Kreativroq holatlarda ikki boshli ajdahoga yem bo‘ladi. Aslida bu bolaga hayotning murakkabligini emas, faqat soddalashtirilgan axloqiy formulani o‘rgatadi, xolos.
Masalan, hamon biz uning an’analaridan chiqib ketmagan «Zumrad va Qimmat» ertagini oling.
foto:Skids uz https://www.youtube.com/
Unda murakkab xarakterlar yo‘q: biri butkul «oq», biri «qora». Ertakdagi ziddiyatlar zamonaviy ijtimoiy munosabatlar va bola ruhiyatiga mos tarzda talqin qilinmaydi. Ya’ni real hayotda shu kabi oilada yashaydigan bolaga yordam bermaydi. Qaytaga, jazolash bola uchun muhim motivga aylanadi. Uning tasavvurida «yaxshi odamlar bor va ular doim yaxshi, yomonlar ham bo‘ladi va ular doim yomon» degan ibtidoiy adabiyotga xos tushuncha mustahkam shakllanadi.
Yo‘q, an’anaviy ertaklar kerak emas, deganim yo‘q, bu muhim! Faqat ular muzey eksponatlari kabi. Ya’ni o‘zligimizni, adabiyotimizni tushunish uchun ma’lum darajada kerak. Lekin zamonaviy bolani tarbiyalash, unga nimalarnidir o‘rgatishga deyarli yaramaydi. Buni farqlab olishimiz shart.
Agar biz «Zumrad va Qimmat» kabi ertaklarni romantizatsiya qilishni, bola o‘qishi zarur birlamchi adabiyot sifatida taqdim qilishni bas qilmas ekanmiz, zamonaviy adabiyot ham rivojlanmaydi. Shuncha ertagimiz bor, oldin shularni o‘qib olsin yoki shularni qayta-qayta nashr etaylik deb yuraveramiz. Eski an’analarga sodiqligimiz sabab, bolalar adabiyoti – bu faqat tarbiya vositasi degan gegemon tasavvurdan ham qutila olmaymiz…»
«Menimcha bu postni bolalar adabiyotiga aloqador har kim o‘qib chiqishi kerak», deb yozadi o‘z sahifasida Dinara Mo‘minova.
Yozuvchi muallifning fikrlarini to‘ldirish asnosida bolalar adabiyotiga qanday mavzular yetishmayaptganini ham ta’kidlab o‘tadi:
«Bola kamchiligi bilan jamiyatda qabul qilinishi, ijtimoiy munosabatlarga qiynaladigan bolalarning ichki kechinmalari, otasining boshqa oilasi va bolalari haqida bilib qolgan, ota-onasi musofirchilikda pul topayotgan bolaning kechinmalari haqida kitoblar kerak. Bizda yana birinchi sevgi, o‘zini kamsitish, otasi doim kamsitgan o‘g‘il bola, onasi doim siltab, mehrsiz o‘sayotgan qizlar haqidagi asarlarga ehtiyoj bor. Uyida doim janjalga guvoh farzandlar, jismoniy muammosi (allergiya, qand kasalligi, autizmning dastlab ko‘rinishi, maxsus ehtiyojlarga egalik…) bor bolalar bilan maktabdagi munosabat haqida, kutilmagan o‘limga guvoh bo‘lgan bolalarning qalb kechinmalari va uyga borishga qo‘rqadigan bolalar, ota-onaning sovuq munosabatida qiynalayotgan, o‘zida kuch topa olmaydigan, onasi ruhiy muammolardan aziyat chekayotgan, yaxshi bo‘lishni istab, bo‘la olmayotgan bolalar yo‘qmi, ular o‘z muammosiga qayerdan javob topishi kerak? Bu mavzularning cheki yo‘q. Ular haqidagi kitoblar fantastika, fentezi, hikoya, komiks janrida bo‘lishi mumkin. Qahramonlar o‘zga sayyoraliklarmi yoki atrofimizdagi bolalar bo‘ladimi farqi yo‘q.
Dinara Mo‘minova fikrini davom ettirib shunday deydi: «Bunday kitoblar bolalarni ular dunyoda yolg‘iz emasliklarini, kechinmalarini hech bo‘lmasa mana shu muallif tushunayotganini, yordam so‘rashga haqli ekanliklarini anglashlari, ularning muammolari haqida suhbat qurishi va ulardan chiqib olish uchun yo‘l ko‘rsatishi kerak.»
Muallifning fikriga ko‘ra, yordamga muhtoj bolalarga faqat odobli qahramonlarga ega kitoblar tutqazilganda o‘ziga bo‘lgan ishonchi yanada pasayadi, o‘ziga bo‘lgan nafrat yanada oshadi. O‘zidan nafratlanadigan insondan xavfliroq inson yo‘q jamiyatda.
Tarbiya va chegaralar bolalarga kerak…
«Buni pedagog sifatida, ona sifatida ham ta’kidlayman. Chegaralar va tarbiya ko‘rmay o‘sgan bolalar jamiyatda juda qiynaladilar», — deydi Dinara Mo‘minova «Bolalar yozuvchisi» telegram kanalida bahs-munozaralarga o‘z munosabatiini bildirish asnosida. «Ammo didaktikadan hech voz kecha olmayotganimiz ham haqiqat. Misol uchun qadimgi ertagimizda Qimmatni ajdarho yeydi, lekin Qimmat aybdor emasku…. Axir muallif unga yordam berishi, nega Qimmat bunday bo‘lib qolgani haqida fikr yuritib ko‘rishi kerak emasmi?
Qancha muammosi bor bolalar o‘smirlik paytidan yomon yo‘lga kiradilar, yomon ishlar qiladilar…. ko‘pchiligi bunday yomon bo‘lishlariga hayot emas, balki ota-onalarning e’tiborsizligi sabab. Bu bolajonlarga muallif yaxshi bo‘l, desa ular shu kitobni o‘qiydilarmi? Balki muallif «seni tushunaman», «senga qiyin», «lekin sen kuchlisan», «sening oldingda mana bunday yo‘l ham bor», desa bola taskin topar, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rar? Axir yomon yo‘lda yurgan bola yaxshi bo‘lishiga kuchi ham,bilimi ham yetmaydiku. Lekin har bir bola ich-ichida doim yaxshi bo‘lishni istaydi. Ota-onasi tomonidan yaxshi ko‘rilishni istaydi, lekin unda tajriba yo‘q, qanday qilib yaxshi bo‘lsin? Unga ota-onasi o‘rgatmagan, vaqtini, mehrini ajratmagan yoki qo‘rqitib tarbiyalagan bo‘lsa… Bugungi bolalarni qo‘rqitib tarbiyalab bo‘larmikin? Yoki bolaga «unday bo‘l, bunday bo‘l» deyishning biron pedagogik samarasi bormi?..
E’tiborsiz qolgan bolalarni odobga chorlashdan foyda yo‘q, samara yo‘q, ularga yozuvchilar yordam bera olishi mumkin. Bu esa faqat suhbat orqali bo‘ladi. Bola, ayniqsa o‘smir muallif unga yuqoridan qarayotganini sezsa, uning kitobini o‘qimaydi, u bilan suhbatlashmaydi. Asarlarni faqat e’tibor va mehrda o‘sgan bolalar o‘qisa boshqa gap, lekin jamiyatda turli xil oilalar bor va ularda o‘sayotgan har bir bola kitob o‘qishi va yordam olishi kerak, deb o‘ylayman. Koreyada milliondan ortiq adad bilan sotilgan, ko‘plab tillarga tarjima qilingan «Bodom» nomli kitob haqida internet orqali o‘qib ko‘ring, balki ko‘zingizga yosh keladi…»
Ushbu muhokama va mulohazalarni kuzatish asnosida «Bodom» kitobini o‘qishga kirishdim…
«Bodom» nima haqida?
Koreyalik yozuvchi Son Von Pxyonning ilk romani «Bodom» asari to‘rt qismdan iborat bo‘lib, har biri bosh qahramon hayotining muayyan bosqichini aks ettiradi. Birinchi qism qahramon bilan tanishuv, uning bolalik xotiralari bilan boshlanadi. Asar qahramoni 18 yoshli Yun Chje hikoyani boshlar ekan, uning oxiri baxtlimi yoki qayg‘ulimi o‘zi ham aniq bilmasligini ta’kidlaydi. Olti yoshida unga «aleksitimiya» (insonning miyasida his-tuyg‘ularga javob beradigan bodomcha) tashxisi qo‘yiladi – bu inson his-tuyg‘ularni his qilish va tanib olishda qiynaladigan ruhiy holat.
foto: https://www.aladin.co.kr/events/
Yun Chjening oilasi uni jamiyatga moslashtirish uchun bor kuchini ishga soladi. Uy bo‘ylab stiker-eslatmalar yopishtirilgan: qaysi holatda qanday emotsional reaksiya qilish kerakligini o‘rgatish uchun. Chunki koreys jamiyatida yaxshi yashash uchun eng muhimi – hech kimdan farq qilmaslik, «normal» bo‘lish, «faqat ajralib turmasang bo‘ldi», degan qarash bor.
Ikkinchi qismda Yun Chje kattalar hayotining og‘ir haqiqatlari bilan yuzma-yuz keladi, uni doim qo‘llab-quvvatlagan, ertak o‘qib berib, qo‘lidan ushlab yurgan yaqinlaridan ayriladi. Endi uning asosiy maskani kitoblar do‘koni bo‘lib qoladi.
Katta sinfga o‘tganida u ilk bor do‘st orttiradi. Gon — taqdiri og‘ir, hissiyotli, o‘z ichki «men»iga qarshi kurashayotgan yigit bilan. Ular munosabatining paradoksi shundaki, ikkalasi bir-biriga mutlaqo o‘xshamaydi, ammo har biri o‘zida yo‘q narsani orzu qiladi. Gon his-tuyg‘usiz bo‘lishni orzu qiladi, chunki u his tuyg‘ularini boshqara olmaydi. Yun Chjega esa qo‘rquv notanish his. Ammo aynan qo‘rquvning yo‘qligi uning ko‘plab tavakkalchiligiga sabab bo‘ladi.
Uchinchi qism eng ta’sirlisi. Chunki hislarni taniy olmaydigan bola uchun ham shunday on keladiki, u oqibatini o‘ylamay kimgadir ishonmoqchi bo‘ladi ya’ni go‘yoki sevib qoladi.
«Bodom» fasllar bilan uyg‘un tarzda rivojlanadigan asar. Qahramonning eng yoqimli holatlari quyoshli yoz kunlari bilan bog‘liq. Qorli dekabrda esa uning hayotini butunlay o‘zgartirib yuborgan fojea ro‘y beradi. Bahor Yun Chje uchun o‘zining boshqalardan farqini eng qattiq his qiladigan davr. Kech kuz esa, aksincha, uning tamoman yangi qiyofada namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi – u ilk bor chindan yig‘lay oladi va chindan kulganday bo‘ladi.
Yaxshi bola bo‘lish qiyinmi?
Bolalar uchun yozilgan kitoblarimiz «ota-onani hurmat qil», «yolg‘on gapirma», «yaxshi bola bo‘l», «kattalarga quloq sol»ishga undaydi, ya’ni avvalida xulosa, keyin shunga moslab hayotdan misol keltiriladi. Ko‘pincha bolaga qanday gapirish, qanday yurish, qanday o‘ylash kerakligi o‘rgatiladi. Lekin zamonaviy bola shu qadar oddiy o‘ylaydimi? Uni pand-nasihat yoki qoralash, maqtash bilan tarbiyalab bo‘ladimi? Qahramonlar juda aniq ikkiga bo‘linadi – bu yaxshi, bu yomon. Yaxshi bola hech qachon adashmaydi, yomon bola hech qachon tuzalmaydi. Holbuki, hayotda inson hamisha ikki oraliqda yashaydi.
«Bodom kitobida» aksincha avvalida hayot, oxirida xulosa. Bu yerda hech kim senga: «Sev, lekin me’yor bilan sev» demaydi. «Qo‘rquv yaxshi yoki yomon», deb ham tushuntirmaydi. Va aynan shu bolalar adabiyotining zamonaviy tamoyili. Asar bolaga «qanday yashashni» emas, «qanday his qilishni» o‘rgatadi, his qilmaslik qanday og‘ir ekanini, sevgi qanday tug‘ilishini, qo‘rquv nega kerakligini ichidan ko‘rsatadi. Bu mutaxassislar tili bilan aytganda empatiya orqali tarbiya.
Yun Chjeni shunchaki yaxshi bola deb tan olmaysiz, u shunchaki his qilmaydigan bola. Gon yomon bola emas, u ichki og‘riqlar bilan yashaydigan, hissiyotlarini yashirmaydigan bola. Ular bir-biriga qarshi qo‘yilmagan, balki bir-birini to‘ldirib turadigan ikki inson sifatida berilgan. Bola bu yerda shunday xulosaga keladi: insonni «yaxshi» va «yomon»ga ajratib bo‘lmas ekan-da…. Bu esa bolani hayotga soxta qarashdan saqlaydi.
Asar davomida tayyor xulosa yo‘q. Lekin kitob tugagach, o‘quvchi qalbida og‘ir-og‘ir savollar qoladi: His qilmaslik baxtmi yoki fojea? Qo‘rquv haqiqatan ham keraksizmi? Sevgi insonni qutqaradimi yoki uni orqaga tortadimi? Aynan shu savollar bolada empatiyani paydo qiladi, ya’ni boshqalarni va o‘zini tushunishni o‘rgatadi. Aynan shu tarbiya usuli orqali bola faqat qoidalarni bajaradigan itoatkor emas, balki boshqani tushunishga qodir inson bo‘lib shakllanadi.
***
Yoshligimda o‘qigan o‘sha quyonlar haqidagi ilk kitobdan keyin qanchadan- qancha ertaklar, asarlar o‘qidim. Ammo hali-hanuz o‘sha titilib ketgan kitob muqovasidagi surat — shalpangquloq quyonning mungli qarab turgan ko‘zlarini unutolmayman…
Barno Sultonova
O‘zbekistonda 2025-yilning yanvar-oktyabr oylarida ta’lim sohasidagi bozor xizmatlari hajmi 30,4 trln so‘mni tashkil etgan.
Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 2024-yilning mos davri bilan solishtirganda 6,8 foizga oshgan.
Bu jami ko‘rsatilgan bozor xizmatlari umumiy hajmining 3,7 foizini tashkil etadi.
Mazkur davrda ta’lim sohasidagi xizmatlarning umumiy hajmida oliy ta’lim sohasidagi xizmatlar ustunlik qilib, ulushi 46,6 foizni tashkil etgan.
Toshkentda narkokuryyerlik bilan shug‘ullanib kelgan ikki talaba ozodlikdan mahrum etildi
Hokimlik Nurafshonda prokuratura uchun 4,5 mlrd so‘mga avtoturargoh qurilayotgani haqidagi xabarlar bo‘yicha izoh berdi
20:47 O‘zbekistonliklar Yaponiyadagi qurilishlarga ishga yuboriladi
-
Jamiyat5 days agoСаида Мирзиёева атмосфера ҳавосининг ифлосланиши бўйича йиғилиш ўтказмоқда
-
Iqtisodiyot4 days agoPrezidentning Sirdaryoga tashrifi «River Med Pharm» korxonasidan boshlandi
-
Jamiyat4 days agoYunusobodda YTH oqibatida avtomobil yonib ketdi
-
Iqtisodiyot4 days agoO‘zbekistondan Daniyaga ilk bor oziq-ovqat va quruq meva eksport qilindi
-
Sport3 days ago«Real» ta’qibni davom ettirdi, «Liverpul» yana ochko yo‘qotdi. Kun o‘yinlari
-
Siyosat3 days agoPrezident Mirziyoyev Denis Manturov boshchiligidagi Rossiya delegatsiyasini qo’llab-quvvatlaydi
-
Dunyodan4 days agoIndoneziyada bir necha kun ichida 700 dan ortiq kishi halok bo’ldi.
-
Siyosat4 days agoMarkaziy Osiyo mamlakatlari 2026 yilda suvdan foydalanish va suv havzalari tizimiga kelishib olishdi